دردسر سد‌های ارس برای همسایگانش؛ خطر کاهش منابع آبی ایران را تهدید می‌کند

عضو کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی اظهار داشت: تکمیل داپ توسط کشور ترکیه سهم ایران از منابع آبی در حوضه آبریز ارس را بین ۲۵ تا۳۰ درصد کاهش می‌دهد. قطع یا کاهش آورد رودخانه مرزی ارس توسط ترکیه منجر به مشکلات جدی برای تأمین آب شرب و کشاورزی مناطق پایین‌دست می‌شود.

به گزارش ایلنا، فرشید شکرخدایی، در ارزیابی سدسازی ترکیه بروی رودخانه ارس اظهار داشت: چالش آب‌های فرامرزی مشترک از جمله رایج‌ترین انواع چالش‌های بین‌المللی است. از آنجا که این مناقشات دارای جنبه‌های متعدد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی است و با موضوع حاکمیت ملی کشور‌ها مرتبط هستند، حل و فصل آن‌ها پیچیدگی‌های فراوانی داشته و عمدتا به دشواری قابل حل و فصل هستند.

وی افزود: بر اساس گزارش‌های موجود در سطح جهان ۲۸۶ حوضه آبریز مشترک بین ۱۵۱ کشور جهان وجود دارد و بیش از ۴۰ درصد جمعیت زمین در این مناطق زندگی می‌کنند این حوضه‌های مشترک بسترساز توسعه اقتصادی، اجتماعی و رفاه بشری را فراهم کرده و دارای مقیاس وسیعی از تنوع زیستی جهان هستند، مرز این حوضه‌های مشترک از مرز‌های سیاسی بین کشور‌ها فراتر رفته و از این منابع مشترک آب کشور‌ها را در زمینه‌های زیست محیطی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و امنیتی به همدیگر پیوند داده است. یکی از چالش‌های اصلی پیش رو، مدیریت منابع آب‌های مشترک مرزی است که نیازمند هماهنگی مجموعه‌ای از قوانین و مقررات و ضوابط سیاسی کشور‌های مختلف است.

عضو کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی تصریح کرد: جمهوری اسلامی ایران با هفت کشور مرز زمینی دارد و مجموع طول مرز‌های زمینی ایران، ۶۰۱۰ کیلومتر است. طول مرز‌های زمینی مشترک ایران با عراق در غرب ۱۶۰۸کیلومتر (طولانی‌ترین)، ترکمنستان در شمال شرق۱۱۹۰ کیلومتر، پاکستان در جنوب شرق ۹۲۵ کیلومتر، افغانستان در شرق ۹۱۹ کیلومتر، جمهوری آذربایجان در شمالغرب ۷۵۷ کیلومتر، ترکیه در شمالغرب ۵۶۶ کیلومتر و ارمنستان در شمال غرب ۴۵کیلومتر است و این کشور‌ها همسایه‌های زمینی ایران محسوب می‌شوند در بین همسایگان ایران، ترکیه با ۵۹۳میلیمتر بارش سالانه، بیشترین و ترکمنستان با۱۶۱ میلیمتر بارش سالانه، کمترین مقدار بارندگی را به خود اختصاص داده است.

اما به لحاظ سرانه منابع آب تجدیدپذیر ترکمنستان با ۴۳۰۲ متر مکعب در سال، بیشترین و پاکستان با ۱۲۵۳ متر مکعب در سال، کمترین میزان آب‌های تجدیدشونده به ازای هر نفر را در اختیار دارد. فالکن‌مارک بر اساس سرانه منابع آب تجدیدپذیر سالانه، کشور‌های در معرض بحران آب را طبقه‌بندی کرده و سرانه آب۱۷۰۰متر مکعب در سال را به عنوان شاخص تنش و میزان ۱۰۰۰ متر مکعب آب در سال را به عنوان شاخص کمبود معرفی کرده است.

وی ادامه داد: بر این اساس کشور‌هایی که سرانه منابع آب تجدید پذیر بیش از ۱۷۰۰متر مکعب داشته باشند، مشکل بحران آبی ندارند و کشور‌هایی که دارای سرانه آب تجدید پذیر بین ۱۰۰ تا ۱۷۰۰ متر مکعب داشته باشند در زمره کشور‌های دارای تنش آبی محسوب می‌شوند و کشور‌های دارای سرانه آب تجدیدپذیر کمتر از ۱۰۰۰ متر مکعب در سال در زمره کشور‌های با کمبود آب طبقه‌بندی می‌شوند. کشور‌هایی که سرانه آب تجدیدپذیر آن‌ها کمتر از ۵۰۰ متر مکعب در سال باشد نیز در زمره کشور‌های با کمیابی مطلق آب طبقه‌بندی می‌شوند. بر اساس این شاخص، دو کشور ایران و پاکستان در وضعیت تنش آبی قرار دارند و بقیه همسایگان زمینی ایران به لحاظ منابع آبی و ضعیت مناسب‌تری دارند.

شکرخدایی بیان داشت: با توجه به مشترک بودن بخشی از منابع آب ایران با کشور‌های همسایه درحوضه‌های آبریز مشترک، اهمیت دیپلماسی آب در سیاست خارجی ایران در قبال کشور‌های همسایه و با توجه به مرز‌های طولای ایران با همسایگان در حوضه‌های آبریز فرامرزی فرات-دجله با عراق و ترکیه، کورا-ارس با ترکیه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان، اترک با ترکمنستان، قره‌قوم با ترکمنستان و افغانستان، پترگان-خواف با افغانستان، هامون هیرمند با افغانستان و پاکستان و هامون مشکیل و رابچ-باهوکالت با پاکستان بیش از پیش باید در کانون توجه قرار گیرد.

شایان ذکر است، بسیاری از این حوضه‌های آبریز با طیف گسترده‌ای از مشکلات در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی مواجه هستند و بعضا نیز در برخی ازحوضه‌های مشترک تعارضات و تنش‌هایی بین کشور‌های واقع در این حوضه‌های آبریز مشاهده می‌شود.

وی در ادامه درباره رود ارس گفت: ایران، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و ترکیه در حوضه آبریز کورا-ارس با یکدیگر مشترک هستند و رودخانه مرزی ارس، اصلی‌ترین رودخانه مشترک بین این دو کشور است. حوضه آبخیز کورا-ارس با مساحت ۰۷۲/۱۸۸ کیلومتر مربع بین کشور‌های ایران، ارمنستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه واقع شده است. ۳۱درصد مساحت این حوضه در کشور آذربایجان، ۲۳ درصد در ایران، ۱۶ درصد در گرجستان، ۱۶ درصد در ارمنستان و ۱۴درصد در ترکیه قرار دارد در این حوضه دو رودخانه اصلی کورا و ارس جریان دارد که پس از پیوستن به یکدیگر در کشور آذربایجان، سرانجام به دریای خزر می‌ریزند.

رود ارس رودخانه‌ای نسبتا پرآب است که از کوه‌های بینگول منطقه آناتولی ترکیه سرچشمه می‌گیرد. رود آرپا در نزدیکی مرز ترکیه و ارمنستان به رود ارس می‌ریزد و سپس مرز مشترک نخجوان را به طول ۱۱کیلومتر ترسیم کرده و پس از گذر از مرز ایران و نخجوان، از مرز ایران و ارمنستان عبور کرده و دوباره مرز مشترک میان ایران و جمهوری آذربایجان را شکل داده و در منتهی‌الیه شمالی استان اردبیل (شهرستان پارس آباد) وارد جمهوری آذربایجان شده و به رودخانه کورا می‌ریزد. این رود ۱۰۷۲کیلومتر طول دارد و از طولانی‌ترین رود داخلی ایران، یعنی کارون طولانی‌تر است.

این رودخانه در سال۱۸۲۸ میلادی در پی عهدنامه ترکمانچای به عنوان مرز ایران و امپراتوری روسیه برگزیده شد و تمامی مناطق شمال این رود از ایران جدا و به خاک روسیه افزوده شد. بعد‌ها ایران و اتحاد شوروی با همکاری همدیگر سدی در ناحیه پل دشت به نام سد ارس بنا کردند. سپس سد خداآفرین به صورت مشترک با جمهوری آذربایجان برروی رود ارس احداث شده و سد قیزقعله سی به صورت مشترک با جمهوری آذربایجان بر روی رود ارس احداث شد. بر روی ارس همچنین تاکنون پنج پل نیز ساخته شده است.

عضو کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی گفت: طی بررسی‌های اخیر سد‌های متعددی بر روی دو رودخانه کورا و ارس و سرشاخه‌های آن‌ها در کشور‌های مختلف با هدف تولید برق، آبیاری اراضی کشاورزی، تامین آب شرب، کنترل سیلاب و حمل و نقل با ظرفیتی بالغ بر۲۵ میلیارد متر مکعب احداث شده است، مداخلات انسان در رودخانه‌های کورا و ارس باعث شده است تا میزان آب ورودی این رودخانه به دریای خزر به ترتیب ۴۰ درصد و ۲۷ درصد کاهش یابد، اساس تعیین مرز در رودخانه ارس عهدنامه ۱۸۲۸میلادی ترکمانچای و پروتکل۱۸۲۹ میلادی است.

بدین ترتیب رودخانه ارس به موجب فصل چهارم عهدنامه ترکمانچای خط سرحدی ایران و روسیه از محل دلتای رود فراسوی سفلی تا دشت مغان تعیین شد. در پروتکل متمم سال۱۸۲۹ میلادی، بدون ذکر از مهمترین شعبه‌های رودخانه، وضعیت جزایر و تعلق آن به طرفین رودخانه معین شده است. در هیچ جای پروتکل به وسط‌المیاه (خط منصف وسط رودخانه) اشاره نشده و این موضوع در هاله از ابهام باقی مانده است. ازای نرو در تمام دوره امپراتوری روسیه حدود ایران همواره مورد تخطی و تجاوز واقع شده است.

سرانجام در سال ۱۳۳۳هجری شمسی، موافقتنامه‌ای بین ایران و شوروی بسته شد که بعدا مالک عمل کمیسیون مختلط ۱۳۳۵-۱۳۳۴ برای تعیین و علامت‌گذاری خط مرز قرار گرفت کمیسیون مختلط ایران و شوروی در موقع تحدید حدود و علامت‌گذاری در ارس با یک مشکل اساسی مواجه شد و آن تغییر مسیر این رود بخصوص در فصول پرآبی و طغیان رودخانه است که باعث تغییر مسیر طبیعی رودخانه، از بین رفتن برخی جزایر موجود و ایجاد جزایر جدید می‌شود.

وی افزود: طبق قرارداد راجع به انتظامات مرزی ایران و شوروی و ترتیب اختلافات وحوادث در مرز که در پایان کار کمیسیون مختلط تحدید حدود مرز‌های ایران و شوروی سال ۱۳۳۶بین طرفین به امضاء رسید به موضوع تغییر مسیررودخانه‌های مرزی توجه و پرداخته شده است و ماده نهم قرارداد یاد شده در این خصوص مقرر می‌دارد که برای حفظ کرانه‌ها از خرابی و جلوگیری از تغییر مسیر رودخانه‌های سرحدی در صورتی که لزوم آن را مصادر امور طرفین متعاهدین متفقا ضروری بدانند کناره‌بندی خواهد شد.

همچنین هیچ‌یک از طرفین متعاهدین نمی‌توانند مصنوعا مسیر رودخانه را تغییر دهند. با وجود معاهدات و قرارداد‌های مذکور، همچنان در برخی از طول مسیر مشکل تغییر مسیر و در نتیجه تغییر مرز رسمی دو کشور وجود دارد.

شکرخدایی بیان داشت: پساب‌های حاصل از فعالیت‌های کشاورزی، صنعتی و فاضلاب‌های شهری و روستایی در زمره مهمترین عوامل آلوده‌کننده رودخانه ارس قلمداد می‌شوند. با این وجود یکی دیگر از چالش‌های مربوط به رودخانه ارس، کاهش کیفیت آب رودخانه ناشی از ورود پساب‌های صنعتی و کشاورزی به این رودخانه در بالادست است. در مرز مشترک ایران و ارمنستان، چندین کارخانه مس وجود دارد که بخشی از پساب‌های آن به سمت رودخانه ارس سرازیر می‌شود.

هر چند تا قبل از فعالیت‌های توسعه سازه‌های آبی در کشور ترکیه به دلیل آورد سالانه زیاد رودخانه ارس در اکثر ماه‌های سال، مشکل خاصی از بابت بهره‌برداری از آب این رودخانه بین ایران و ارمنستان وجود نداشته است.

وی ادامه داد: مشکل اصلی مربوط به انتشار آلاینده‌ها در یک بازه طولانی مدت در ارس به ویژه از سوی کشور ارمنستان است. زیرا در کشور ارمنستان کارگاه‌های استخراج فلزات و نیروگاه اتمی متسامور قرار دارد که بعضا سالانه آلاینده‌های زیادی را در این رودخانه منتشر می‌کنند. ارمنستان مدت‌های طولانی است که معادن مس واقع در حاشیه شمالی رودخانه ارس را استخراج می‌کند و این اقدامات باعث کاهش کیفیت آب این رودخانه مرزی شده است.

همچنین تخلیه و انباشت پسماند‌ها و باطله‌های معدنی مس در طول چندین دهه متمادی در طول رودخانه ارس از سوی ارمنستان، و بعضا شکست برخی از این سد‌های باطله‌های معدنی باعث انتشار آلاینده‌های زیادی در این رودخانه شده و باعث کاهش کیفیت آب آن می‌شود، همچنین نیروگاه اتمی متسامور نیز یکی دیگر از مهمترین منابع آلوده‌کننده رودخانه ارس قلمداد می‌شود. این نیروگاه در ۳۰ کیلومتری ایروان و ۱۶کیلومتری مرز ترکیه قرار گرفته است و بخشی از برق مصرفی ارمنستان را تولید می‌کند.

این نیروگاه بنا به اعلام نشریه نشنال جئوگرافیک، خطرناک‌ترین نیروگاه اتمی جهان و یکی از پنج نیروگاه نسل اول دنیاست که همچنان فعال است. اتحادیه اروپا نیز نیروگاه متسامور را یکی از پنج نیروگاه خطرناک جهان ذکر کرده است. پس از وقوع زمین لرزه هفت ریشتری در سال۱۹۸۸ در منطقه و به دنبال آسیب‌هایی که به این نیروگاه وارد شد، با توجه به تجربه انفجار نیروگاه چرنوبیل، برای مدتی از جانب شوروی تعطیل شد.

امروزه با ورود فاضلاب صنعتی این نیروگاه به رودخانه ارس، سلامت منطقه با تهدید جدی روبه رو شده لازم به ذکر است که در بررسی‌های اخیر، تلاش‌های متعددی توسط وزارت نیرو، وزارت امور خارجه و سازمان حفاظت محیط زیست برای مذاکره با طرف ارمنی جهت کاهش منابع آلاینده آب ارس صورت پذیرفته است.

وی درباره آثار و پیامد‌های سدسازی روی ارس بر ایران گفت: تکمیل داپ توسط کشور ترکیه سهم ایران از منابع آبی در حوضه آبریز ارس را بین ۲۵ تا۳۰ درصد کاهش می‌دهد. قطع یا کاهش آورد رودخانه مرزی ارس توسط ترکیه منجر به مشکلات جدی برای تأمین آب شرب و کشاورزی مناطق پائین‌دست می‌شود، با فرض تکمیل پروژه داپ، سهم ایران از منابع آب در این حوضه در حدود ۲۵تا۳۰درصد کاهش خواهد یافت که می‌تواند تأمین حقابه‌های تاریخی، قانونی و عرفی اراضی پایاب رود ارس، چه در کشور ایران و در کشور جمهوری آذربایجان را با مخاطرات جدی مواجه کند. این مسئله می‌تواند در دوره آبگیری مخازن سد‌ها هم به صورت مقطعی چالش‌های جدی در منطقه ایجاد کند.

عضو کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی اظهار داشت: کاهش حقآبه از حوضه آبریز رودخانه ارس، علاوه بر تأثیر بر آب شرب، از حاصلخیزی زمین‌های کشاورزی در ایران و سایر کشور‌های پایین‌دست این حوضه نیز خواهد کاست. علاوه بر این، تهدیدی برای امنیت غذایی کشوراست، شکل‌گیری پدیده مهاجرت، از جمله چالش‌های قابل پیش‌بینی در حوضه رود ارس خواهد بود که دست کم سه استان اردبیل و آذربایجان‌های شرقی و غربی از آن متأثر خواهند شد.

افزون بر کاهش آورد سالانه این رودخانه می‌تواند به افزایش غلظت آلاینده‌ها در رودخانه، خشک شدن اراضی پیرامون رودخانه و شکل‌گیری کانون‌های گردوغبار، بلااستفاده ماندن بسیاری از اراضی کشاورزی مانند کشت وصنعت‌های موجود در منطقه به دلیل محدودیت آب، کاهش منابع تامین آب شرب سکونتگاه‌ها، کاهش منابع آبی و فشار بیشتر به آب‌های زیرزمینی و در نتیجه تشدید فرونشست زمین، کاهش ورود آب به دریای خزر و در نتیجه اختلال در زادآوری آبزیان دریای خزر و ... منتهی می‌شود، که مجموعه این عوامل نیز می‌تواند به تنش‌های اجتماعی و مهاجرت‌های گسترده شود. البته این پیامد‌ها در مورد کشور‌های همسایه پایین دست این حوضه آبریز از جمله کشور آذربایجان نیز صادق است.