در سال 1206 هجری شمسی، پس از شکست‌های پی‌درپی قواى ایران در برابر روس‌ها و از دست رفتن گنجه و قلعه عباس‌آباد، فتحعلی شاه اقداماتی برای تقویت نیروهای ایرانی انجام داد. در این دوره، مذاکرات سیاسی با میانجیگری گریبایدوف و تحرکات نظامی عباس‌میرزا و فتحعلی شاه به وقوع پیوست که نهایتاً به امضای معاهده ترکمنچای انجامید.
فرارو- در سال 1206 هجری شمسی (معادل 1827 میلادی)، قواى ایران در چندین نبرد پی‌درپی از نیروهای روس شکست خوردند و شهر گنجه و قلعه عباس‌آباد، که در نزدیکی رود ارس قرار داشت، به دست روس‌ها افتاد. با این حال، به نظر می‌رسید موقعیت کلی دولت قاجار نسبت به زمان بعد از معاهده گلستان کمی بهبود یافته بود، چرا که برخی مناطق همچنان در تصرف ایران باقی مانده بودند، از جمله شِکی، لنکران و شیروان. در این شرایط، فتحعلی شاه تصمیم گرفت که نیروهای محافظ قلعه‌ها در تبریز و خوی را تقویت کند و محمدمیرزا، پسر عباس‌میرزا (که بعدها محمدشاه قاجار شد)، را مأمور کرد تا به غارت قراباغ بپردازد.
اندکی پس از تصرف قلعه عباس‌آباد توسط روس‌ها و استقرار ژنرال پاسکویچ در آنجا، بیماری وبا در میان سپاهیان روس گسترش یافت و تعداد زیادی از آنها جان خود را از دست دادند. به دلیل این بیماری، پاسکویچ مجبور شد قلعه را ترک کند و به سمت قراباغ حرکت کند. در همین زمان، پاسکویچ خواهرزاده خود، گریبایدوف، را به نزد عباس‌میرزا فرستاد تا در مورد مصالحه صحبت کند. این اولین بار بود که گریبایدوف به طور رسمی در زمینه روابط ایران و روسیه وارد می‌شد، که این مأموریت به نتیجه‌ای منفی برای او منتهی شد.
محمدتقی لسان‌الملک سپهر، مورخ قاجار، در کتاب «ناسخ‌التواریخ» درباره این رویدادها می‌نویسد که گریبایدوف پیام پاسکویچ را به عباس‌میرزا رساند، ولی عباس‌میرزا به آن پاسخ منفی داد و گفت که «سخنان پاسکویچ از در حیلت و نیرنگ است و نباید به این وعده‌ها توجه کرد.» در نتیجه، گریبایدوف بی‌نتیجه از نزد عباس‌میرزا بازگشت.
پس از بازگشت گریبایدوف، حاکم اردوباد، که برادر احسان خان کنگرلو بود، به روس‌ها تسلیم شد و قلعه اردوباد را به آنان تحویل داد. فتحعلی شاه فوراً ابراهیم خان قاجار دولو را به همراه نیروهایش به مقابله با روس‌ها فرستاد. آنها توانستند قلعه اردوباد را بازپس گیرند.
در این میان، عباس‌میرزا که خبر حرکت قواى روسیه از آپاران به سمت اوچ‌کلیسا (اچمیادزین) را دریافت کرده بود، تصمیم گرفت به استقبال روس‌ها برود و از سرداران خود خواست که قلعه‌ها را محاصره کنند. دو سپاه در مکانى به نام «اشترک» با یکدیگر روبه‌رو شدند و نبرد آغاز شد.
به گفته خاورى شيرازى، در این جنگ که از سپیده‌دم تا غروب ادامه داشت، نیروهای ایرانی موفق شدند نیروهای روس را شکست دهند. توپخانه و تجهیزات روس‌ها به طور کامل از دست رفت و سربازان روس که در اثر شکست پراکنده شده بودند، مجبور به عقب‌نشینی به سمت اوچ‌کلیسا شدند. تنها تعداد اندکی از سربازان روس مجروح با اجازه عباس‌میرزا توانستند به قلعه اوچ‌کلیسا وارد شوند. عباس‌میرزا پس از این پیروزی، سرهای بریده و اسرای روس را به اردوگاه فتحعلی شاه در چمن مهربان فرستاد و خود به ایروان بازگشت.
در همین زمان، پاسکویچ که از شکست قواهایش در اشترک و محاصره اوچ‌کلیسا مطلع شده بود، تصمیم گرفت به ایروان حرکت کند و ژنرال آریستوف را برای حفاظت از قلعه عباس‌آباد نخجوان منصوب کرد. در ادامه، قواهای ایرانی که پس از شکست روس‌ها در اشترک به محاصره اوچ‌کلیسا ادامه داده بودند، مجبور شدند به دلیل حضور پاسکویچ، محاصره را ترک کنند.
در نهایت، فتحعلی شاه و عباس‌میرزا با استفاده از فرصت‌های موجود و با تدابیر نظامی، تلاش کردند تا وضعیت را به نفع ایران تغییر دهند. اما سرنوشت روابط ایران و روسیه در آن زمان به مذاکره و توافقات سیاسی بیشتر نیاز داشت که در نهایت به امضای معاهده ترکمنچای منتهی شد.
منابع:
شرق 1384
