نابودی ۲۱۱ میلیارد مترمکعب آب در مدت ۱۷ سال

نتایج مطالعات ۱۷ساله محقق ایرانی دانشگاه «اشتوتگارت» نشان می‌دهد که در ۲۰ سال اخیر کشور ۲۱۱ میلیارد متر مکعب آب از دست داده و به اعتقاد وی در راس همه عوامل موثر بر این رخداد، «عدم مدیریت منابع آبی» قرار دارد. این محقق همچنین اعلام کرد دنیا با افزایش پوشش‌های گیاهی این آب‌ها را به منابع زیر زمینی وارد می‌کند، ولی در ایران جنگل‌ها و مراتع از بین می‌رود و ساختمان‌سازی می‌شود، در نتیجه آبی که در طی یک تا دو روز وارد سیستم می‌شود به سادگی تبدیل به سیل می‌شود و یا با ورود به دریا، تبدیل به آب شور می‌شود.

به گزارش ایسنا، محمد جواد طوریان عضو هیات علمی دانشگاه اشتوتگارت آلمان با اشاره به وضعیت منابع آبی ایران در ۲۰ سال اخیر گفت: به طور کلی بر همگان واضح و مشخص است که ایران در سال‌های اخیر حجم زیادی از منابع آبی خود را از دست داده است و اثبات این موضوع نیاز به شواهد و داده‌های ماهواره‌ای ندارد؛ چرا که هرساله شاهد خشک شدن برخی از رودخانه‌ها و دریاچه‌ها و از دست رفتن بخشی زیادی از دریاچه‌ها هستیم. از این میان می‌توان به دریاچه ارومیه اشاره کرد که در سال‌های اخیر حتی در معرض خشکی کامل قرار داشته است.

وی ادامه داد: ولی اینکه ایران چه میزان منابع آبی را از داده است، همواره سوالی است که پاسخ دادن به آن ساده نیست؛ چرا که معمولا مشاهدات مطالعات هیدرولوژیکی، مبتنی بر میزان بارش سالانه، میزان سطح آب رودخانه‌ها و دریاچه‌ها، دبی رودخانه‌ها و سایر پارامترها است، ولی اینکه چه میزان آب در منطقه‌ای وجود دارد و یا چه میزان آب در منطقه‌ای در سال‌های اخیر از دست رفته است را نمی‌توان از طریق مشاهدات میدانی تخمین زد.

طوریان، تنها راهکار پاسخ به این سوال را استفاده از داده‌های ماهواره ثقل‌سنجی گریس (GRACE) دانست و خاطرنشان کرد: کار این ماهواره، مشاهده میدان ثقل زمین است. توضیح اینکه میدان ثقل، میدانی دینامیک است و در طول زمان تغییر می‌کند. با تغییر دانسیته، میدان ثقل و به تبع آن شتاب جاذبه تغییر خواهند کرد.

عضو هیات علمی دانشگاه اشتوتگارت آلمان، اضافه کرد: وقتی آب وارد یک حوضه آبریز می‌شود، دانسیته خاک تغییر کرده بنابراین به صورت غیر مستقیم با اندازه گیری جاذبه می‌توان پی برد که چه میزان آب در آن حوضه آبریز وارد شده است.

وی ادامه داد: ما برای اجرای مطالعات از داده‌های این ماهواره که از سال ۲۰۰۳ به فضا پرتاب شد، بهره بردیم و از داده‌های این ماهواره از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۲۰ استفاده کردیم تا به این سوال که ایران چه میزان آب را از دست داده است، پاسخ دهیم.

طوریان با بیان اینکه داده‌های این ماهواره باعدم قطعیت برای مقیاس‌های کوچک همراه است، توضیح داد: بر این اساس نمی‌توان با استفاده از داده‌های این ماهواره بسنجیم که به عنوان مثال شهرها یا روستاها چه میزان آب از دست داده‌اند، ولی زمانی که مقیاس مطالعه کشور ایران با مساحت ۱٬۶۴۸٬۱۹۵ کیلومتر مربع باشد، داده‌های این ماهواره بسیار دقیق است.

این محقق حوزه هیدرولوژی و ژئودزی یادآور شد: بر اساس داده‌هایی که از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۹ به دست آوردیم، نشان داد که کل ایران در این مدت ۳۴+_۲۱۱ میلیارد متر مکعب آب از دست داده است و این عدد نشان می‌دهد که ایران سالیانه به طور متوسط ۱۲ میلیارد متر مکعب آب از دست داده است.

وی با تاکید بر اینکه این عدد سالیانه، معادل آب موجود در دریاچه ارومیه در پرترین وضع ممکن است، با بیان اینکه این گفته به این معنی است که در ۲۰ساله اخیر ما به طور تقریبی ۲۰ دریاچه ارومیه آب از دست داده‌ایم. ادامه داد: پذیرش این اعداد از سوی کارشناسان داخلی کار سهل و آسانی نیست، ولی اعداد به دست آمده در این پروژه تحقیقاتی دقیق است؛ چرا که این خطای ماهواره گریس در مقیاسی به اندازه کشور ایران بسیار ناچیز است.

به گفته این محقق، داده‌های این تحقیقات طی مقاله‌ای تا یک ماه آینده در یکی از ژورنال‌های معتبر به چاپ می‌رسد.

عضو هیات علمی دانشگاه اشتوتگارت آلمان افزود: در ادامه این تحقیقات این سوال مطرح شد که منشا از دست رفتن آب در ایران چیست؟ اولین علت به طور معمول میزان بارش است، ولی نکته جالب این است که با توجه به بارش‌های سال ۲۰۱۹ و میزان حجم آب اضافه شده، به طور متوسط در یک بازه زمانی متناظر، کشور ایران در بیست‌ساله اخیر به طور متوسط شاهد افزایش بارش بوده است.

وی میزان افزایش بارش در کشور را سالیانه به طور متوسط ۵ میلیارد متر مکعب عنوان و خاطر نشان کرد: ایران سالی ۱۲ میلیارد متر مکعب آب از دست می‌دهد در حالی که سالی حدود ۵ میلیارد متر مکعب آب بیشتری نسبت به حد نرمال دریافت کرده است. وجود چنین وضعیتی، تحلیل‌ها را پیچیده‌تر می‌کند؛ چرا که این شرایط به این معنی است که ایران بخش عظیمی از آب‌های زیر زمینی خود را از دست می‌دهد.

این محقق خاطرنشان کرد که سری زمانی که ماهواره گریس نشان می‌دهد تطابق بسیار زیادی دارد با سری زمانی داده‌های آب‌های زیرزمینی ایران که در چاه‌های «پیزیومتریک» اندازه گیری شده است.

عضو هیات علمی دانشگاه اشتوتگارت آلمان بر اساس داده‌هایی که به دست آورده است اعلام کرد سالیانه به طور متوسط ۲۸ سانتی‌متر آب‌های زیر زمینی کشور را از دست می‌دهیم؛ و ادامه داد: تا قبل از سال ۲۰۰۸ ایران سالی ۸ سانتی‌متر آب‌های زیر زمینی خود را از دست می‌داد، ولی این میزان از سال ۲۰۰۸، شتاب پیدا کرد و به عدد ۲۸ سانتی‌متر رسید.

طوریان با بیان اینکه دو تیم تحقیقاتی دیگر مقاله‌هایی در سال ۲۰۲۱ در زمینه از دست رفتن آب‌های زیر زمینی در ایران منتشر کردند، خاطر نشان کرد: این محققان اعلام کردند ایران در حد فاصل ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۵ در حدود ۷۵ میلیارد متر مکعب از آب‌های زیر زمینی خود را از دست داده است. داده‌های ماهواره گریس به ما می‌گوید در حد فاصل ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۵.۲۴۰ میلیارد متر مکعب از دست داده‌ایم.

به گفته وی ماهواره گریس کلیه لایه‌های زمینی اعم از آب‌های زیرزمینی، آب‌های سطحی، رطوبت خاک و… را مشاهده و وقتی ایران در حد فاصل ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۵.۲۴۰ میلیارد متر مکعب از دست داده است، در ۲ مطالعه نیز اعلام شد که میزان از دست دادن آب‌های زیرزمینی ۷۵ میلیارد متر مکعب است، به این معنی است که در حد فاصل سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۵ ایران ۱۶۵ میلیارد متر مکعب از آب‌های سطحی و رطوبت خاک را از دست داده که عدد بسیار بزرگی است.

پاسخ محققان به سومین سوال آبی ایران

این محقق در پاسخ به این سوال که در این مطالعات مشخص شده است کدام عامل در از دست رفتن آب در ایران نقش دارد، اظهار کرد: در دنیای علم نمی‌توان به صورت صفر و یک صحبت کرد و بهتر است گفته شود عوامل مختلفی در از دست رفتن آب در ایران نقش دارد که از آن جمله می‌توان به استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و سطحی، عدم توسعه کشاورزی مکانیزه وعدم کنترل و مدیریت آب در واحدهای صنعتی اشاره کرد. ولی در راس این عوامل‌عدم «مدیریت منابع آبی» قرار دارد. اگر مدیریت منابع آبی به درستی عملیاتی می‌شد، ممکن بود آب از دست رفته به جای ۲۱۱ میلیارد متر مکعب عددی به مراتب عدد کمتری می‌بود.

وی با اشاره به عامل تبخیر گفت: درست است که افزایش دما موجب افزایش تبخیر می‌شود، ولی بخش زیادی از افزایش هدر رفت آب ناشی استخراج آب‌های زیرزمینی و استفاده بی‌رویه آب‌های سطحی است.

طوریان آب‌های سطحی را منبع اصلی تامین کننده آب‌های زیرزمینی معرفی کرد و ادامه داد: آبی که قرار است آب‌های زیر زمینی را تامین کند، از رودخانه‌ها و نهرها به زمین‌های کشاورزی پمپاژ می‌شود و زمانی که این آب در اراضی رها می‌شود از طریق درختان و گیاهان جذب و تبخیر و تعرق رخ می‌دهد. در واقع با این اقدام و با مصرف بی‌رویه بدون مدیریت منابع آبی، میزان تبخیر و تعرق آب افزایش یافته است.

وی ادامه داد: در برخی از مناطق چاه‌هایی به عمق ۲۰۰ متر حفر می‌شود تا به آب‌های زیرزمینی برسند و این آب به سطح برای مصرف کشاورزی هدایت و در نهایت تبخیر می‌شود. این مثال‌ها نیز نشان دهنده آن است که اشتباه در مصرف آب موجب افزایش تبخیر آب شده است وگرنه تبخیر یک پدیده طبیعی است.

رویکرد غیر مهندسی برای برداشت آب‌های کارستی

طوریان با اشاره به اقدام کشور برای برداشت آب‌های کارستی، اضافه کرد: مسائلی مانند مدیریت مصرف آب نیازمند فرهنگ‌سازی است و برای این منظور به طور معمول برنامه‌های بلندمدت ارائه می‌شود، ولی گاها کارشناسان به دنبال راه حل‌های کوتاه مدت هستند.

این عضو هیات علمی دانشگاه اشتوتگارت آلمان تاکید کرد: به طور معمول در این حوزه حداقل ۳۰ سال زمان نیاز است تا به نتایج مورد انتظار برسیم.

وی با اشاره به ادعای مسوولان کشور در زمینه تزریق سالیانه ۱۵ میلیارد متر مکعب آب به منابع آب‌های زیرزمینی، اظهار کرد: اینکه این منابع از کجا تامین می‌شود جای سوال دارد، ولی با تزریق این میزان آب با یک محاسبه بسیار ساده، به این نتیجه خواهیم رسید که برای رسیدن به وضعیت سال ۲۰۰۳، با فرض اینکه بتوانیم روند کاهشی فعلی را متوقف کنیم، به ۱۵ سال زمان نیاز داریم و در صورت از بین نبردن روند کاهشی فعلی و با تزریق سالیانه ۱۵ میلیارد متر مکعب، نیاز به ۷۰ سال زمان داریم تا به شرایط سال ۲۰۰۳ بازگردیم.

این گفته به این معنا است که اگر برنامه داریم که ۱۵ میلیارد متر مکعب آب به آب‌های زیرزمینی تزریق شود، نتیجه آن را بین ۱۵ تا ۷۰ سال آینده خواهیم دید نه ۵ سال آینده.

طوریان استفاده از آب‌های کارستی را ناشی از رویکردهای کوتاه مدت در حوزه مدیریت منابع آب ذکر کرد و افزود: این رویکرد با توجه به تاثیرات مخرب آن از جمله فرونشست زمین اشتباه است.

این محقق دانشگاه اشتوتگارت با تاکید بر اینکه هر اقدامی هر چند کوچک در راستای مدیریت منابع آب، درست است، گفت: در زمینه فرونشست، بر فرض آنکه میزان بارش به همین وضعیت باشد، هر اقدامی هر چند کوچک در راستای منابع آبی مفید است و منجر خواهد شد که در ۱۰۰ تا ۲۰۰ سال آینده، آیندگان زندگی بهتری خواهند داشت.

وی با بیان اینکه یکی از راه حل‌ها در این زمینه آن است که آب‌هایی که در سطح زمین تبدیل به سیلاب می‌شود به سمت آب‌های زیرزمینی هدایت شوند، ادامه داد: زمانی که جنگل‌ها و مراتع از بین می‌بریم و ساختمان‌سازی می‌شود، آبی که در طی یک تا دو روز وارد سیستم می‌شود به سادگی تبدیل به سیل می‌شود واز دست می‌رود.

به گفته این محقق، از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۹ ایران به میزان ۱۱۵ میلیارد متر مکعب آب از دست داده است و تنها بارش‌های سال ۲۰۱۹، به میزان ۱۱۵ میلیارد متر مکعب آب وارد سیستم آبی شد، ولی ما به سال ۲۰۰۷ بازنگشتیم، چون ما نتوانستیم همه این میزان آب را نگهداریم.

طوریان ادامه داد: انتظار این نیست که همه آب‌های بارندگی که وارد سیستم شده را نگهداری کرد. به طور حتم بخشی از آب به صورت طبیعی به چرخه هیدرولوژیکی بازمی‌گردد، ولی دنیا به این سمت رفته است که با افزایش پوشش‌های گیاهی، ایجاد سیل بندها و… از سیلاب جلوگیری و این آب‌ها را به منابع زیر زمینی وارد کند، ولی متاسفانه در ایران همیشه مقداری زیادی از این آب‌ها به دریاها تخلیه می‌شوند و با تبدیل شدن آن به آب شور، از دست می‌رود.