ماموریت دشوار عمران خان در تهران

فرارو- پاکستان، با هدف کاهش تنش‌ها در خلیج فارس، میان ایران و عربستان میانجیگری می‌کند. عمران خان، نخست‌وزیر پاکستان، روز شنبه یا یک شنبه، به تهران سفر می‌کند و سپس عازم ریاض خواهد شد. منابع پاکستانی می‌گویند این وساطت، ابتکار شخصی عمران خان است.

به گزارش فرارو، رسانه‌های پاکستانی و بین المللی روز جمعه گزارش کردند که چند هفته پس از درخواست آمریکا از عمران خان برای وساطت میان تهران و واشنگتن، وی به ایران سفر می‌کند. تلاش برای تنش‌زدایی میان ایران و عربستان هدف اصلی این سفر عنوان شده است.

پنج شنبه گذشته، محمد فیصل، سخنگوی وزارت امور خارجه پاکستان گفته بود که عمران خان ممکن است به ایران و عربستان سفر کند. این سفرها، در حالی انجام می‌شود که ماه گذشته در جریان هفتاد و چهارمین نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک، عمران خان گفته بود دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، از او خواسته است که به کاهش تنش‌ها میان ایران و عربستان کمک کند.

در پی حمله ۱۴ سپتامبر به تاسیسات نفتی شرق عربستان، تنش‌ها میان این دو کشور، به شدت بالا گرفته بود. در اثر این حمله، نصف تولید نفت روزانه عربستان (۵.۷ میلیون بشکه نفت معادل پنج درصد کل عرضه جهانی نفت) مختل شد. حوثی‌های یمن، مسئولیت این حمله را به عهده گرفتند، اما عربستان و آمریکا و سپس کشور‌های اروپایی، ایران را به دست داشتن در حمله ۱۴ سپتامبر متهم کردند.

تقریبا پنج روز پس از حمله به تاسیسات نفتی شرکت آرامکو، عمران خان به عربستان سفر کرد. پس از این سفر بود که برخی رسانه‌ها گزارش کردند که محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، از عمران خان خواسته است درباره تنش‌زدایی در منطقه با سران ایران صحبت کند. عمران خان و عادل عبدالمهدی، نخست وزیر عراق، هر دو با فاصله کمی به عربستان سفر کردند و هر دو گفتند که ریاض خواهان کاهش تنش‌ها با ایران است. چندی پیش، عبدالمهدی به عربستان سفر کرد و مدعی شد که سعودی‌ها در زمینه کاهش تنش با ایران، موضع ممتازی گرفته‌اند. قرار بود عبدالمهدی به ایران هم سفر کند تا نتایج سفرش به عربستان را به اطلاع مقامات ایرانی برساند. اما ناگهان عراق صحنه تظاهرات کم سابقه‌ای شد که در جریان آن بیش از ۱۰۰ نفر کشته و ۶۰۰۰ هزار نفر مجروح شدند. لذا، سفر عبدالمهدی به ایران انجام نشد.

ظاهرا، عمران خان، با رضایت ضمنی سعودی‌ها و آمریکایی‌ها، ماموریت عبدالمهدی را ادامه می‌دهد. در هفته‌های اخیر مقامات عراق و پاکستان، گفته‌اند محمد بن سلمان از آن‌ها خواسته است که با ایران درباره تنش‌زدایی صحبت کنند. دولت عربستان نیز تایید کرده است که عراق و پاکستان پیشنهاد میانجیگری داده‌اند، اما درخواست میانجیگری از سوی بن سلمان را تکذیب کرد. روزنامه نیویورک تایمز از قول یک مقام بلندپایه ناشناس پاکستانی مدعی شد بن سلمان به عمران خان گفته است که او خواهان اجتناب از جنگ است.

هم پاکستان و هم عربستان، درخواست بن سلمان از عمران خان برای میانجیگری میان تهران و ریاض را تکذیب کردند. اما اصل میانجیگری را تایید کردند. وزارت خارجه پاکستان، روز جمعه با صدور بیانیه‌ای، گزارش‌های رسانه‌ای مبنی بر درخواست ولیعهد سعودی از نخست وزیر پاکستان برای میانجیگری میان ایران و عربستان را بی‌اساس دانست، ولی تصریح کرد ابتکار تنش‌زدایی میان ریاض و تهران، یک تلاش شخصی از جانب عمران خان برای برقراری صلح در منطقه است.

 

چشم‌انداز وساطت عمران خان
در نشست سازمان ملل، عمران خان ناگهان به عنوان میانجیگر جدید میان ایران و عربستان و نیز ایران و آمریکا ظاهر شد. وی پس از دیدار با روسای جمهور ایران و آمریکا، اعلام کرد که در حال میانجیگری است. او اولین کسی نیست که میان ایران از یک طرف و عربستان و آمریکا از طرف دیگر، پادرمیانی می‌کند. پیش از او افرادی مانند آبه شینزو، نخست وزیر ژاپن، ایمانوئل ماکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، عادل عبدالمهدی و دیگران تلاش کردند یخ روابط ایران و آمریکا را بشکنند. اما موفق نشدند. بنابراین، پرسش اصلی این است که آیا عمران خان می‌تواند در موضوعی که دیگران شکست خوردند، موفق شود؟

موفقیت وساطت عمران بعید نیست. اساسا اگر او فکر می‌کرد تلاش هایش بیهوده است، به وساطت میان ایران و عربستان مبادرت نمی‌کرد. بنابراین، حتما باید سینگال‌هایی از طرف‌های نزاع دریافت کرده که به موفقیت وساطت‌اش امیدوار شده است.

اما شرایط منطقه‌ای و بین المللی و همچنین موقعیت داخلی عمران خان، ماموریت او در زمینه تنش‌زدایی میان ایران و عربستان را دشوار کرده است. روز جمعه در حالی که عمران خان برای سفر به ایران و عربستان آماده می‌شد، دو رویداد مهم در منطقه اتفاق افتاد که ممکن است بر تلاش‌های نخست وزیر پاکستان تاثیر منفی بگذارد.

رویداد نخست، وقوع انفجار مشکوک در یک نفتکش ایرانی در دریای سرخ بود. صبح روز جمعه، نفتکش سابیتی، وابسته به شرکت ملی نفتکش ایرانی، در نزدیکی بندر جده عربستان در دریای سرخ، دچار سانحه شد. گزارش‌های ضدونقیضی درباره احتمال اصابت دو موشک به سابیتی منتشر شد. جزئیات این واقعه هنوز اعلام نشده و ایران مشغول بررسی جوانب موضوع است. هنوز هیچ اتهامی علیه عربستان مطرح نشده، با این حال، علی ربیعی، سخنگوی دولت، حادثه نفتکش سابیتی را یک حمله «شرارت بار» و «مشکوک» دانست؛ لذا این احتمال وجود دارد که عربستان متهم شود. حتی اگر چنین اتهامی مطرح نشود، باز هم هدف قرار گرفتن نفتکش ایرانی در ۶۰ مایلی سواحل جده، به بی‌اعتمادی میان ایران و عربستان دامن خواهد زد. خصوصا که علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، با اشاره به واقعه نفتکش سابیتی، گفته است: «راهزنی دریایی و شرارت در آبراه‌های بین المللی که با هدف ناامن‌سازی رفت و آمد شناور‌های تجاری انجام می‌شود بدون پاسخ نخواهد ماند.»

اما مهمتر از واقعه سابیتی، اعزام نیرو‌های جدید آمریکایی به عربستان است. جمعه شب، پنتاگون اعزام تجهیزات و نیرو‌های جدید به عربستان را اعلام کرد. این نیرو‌ها شامل ۳۰۰۰ سرباز آمریکایی، دو اسکادران هوایی، یگان شناسایی هوایی و موشک‌های دو سامانه پدافند موشکی تاد و پاتریوت می‌شود. مارک اسپر، وزیر دفاع آمریکا، تجهیزات جدید را پیامی برای ایران دانست. علاوه بر این، مارک میلی، رئیس ستاد مشترک ارتش آمریکا، نیز اعلام کرد اعزام نیرو‌های اضافی به عربستان، با هدف بازداشتن ایران از حملات جدید در آینده صورت گرفته است.

نیرو‌های اعزامی آمریکا هم از حیث تعداد و هم از نظر تجهیزات، قابل توجه هستند. این نیرو‌ها در حالی اعزام می‌شوند که عربستان از گفتگو با ایران استقبال کرده و عمران خان برای وساطت بین تهران و ریاض به ایران سفر می‌کند. سعودی‌ها هنوز مایل هستند که با ایران گفتگو کنند، اما احساس می‌کنند که در برابر ایران موضع مذاکراتی ضعیفی دارند. از این رو، اعزام نیرو‌های آمریکایی را احتمالا عامل تقویت موضع خود می‌دانند.

حمله آرامکو از دو جهت به سعودی‌ها ضربه زد. نخست اینکه این حمله ضعف لایه‌های دفاعی عربستان را نشان داد. موشک‌ها و پهپاد‌های مهاجم با موفقیت تاسیسات نفتی بقیق و خریص عربستان را هدف قرار دادند، ولی عربستان نتوانست آن‌ها را شناسایی و منهدم کند. دوم، سعودی‌ها انتظار داشتند که آمریکا به نیابت از آنها، به ایران پاسخ قاطعی بدهد، اما ترامپ از هرگونه اقدام نظامی علیه ایران خودداری کرد. این دو عامل در کنار حملات حوثی‌های یمن در عمق خاک عربستان، موقعیت سعودی‌ها را ضعیف نشان داد.

از این رو برخی ناظران معتقدند اعزام نیرو‌های آمریکایی با هدف رفع ضعف سعودی‌ها در مذاکرات احتمالی با ایران انجام شد. لقاء مکی، پژوهشگر مرکز مطالعات الجزیره، طی گفتگویی با شبکه الجزیره با اشاره به همین هدف گفت: اعلامیه آمریکا درباره اعزام سربازان به عربستان، ماموریت عمران خان در زمینه مذاکرات (میان ایران و عربستان) را پیچیده کرد. این کارشناس با بیان اینکه ایران توان و مهارت مذاکراتی خوبی دارد، افزود اعزام نیرو‌های آمریکایی به عربستان، با هدف تقویت موضع مذاکراتی این کشور صورت گرفت. چرا که اوضاع میدانی به نفع عربستان نیست. اگر غیر از این بود، سعودی‌ها وساطت پاکستان را درخواست نمی‌کردند.

مکی از سوی دیگر مدعی شد که ایران هم برای اینکه از موضع ضعف وارد مذاکرات نشود، دست بسته نخواهد نشست و به تحرکات آمریکا پاسخ خواهد داد تا ثابت کند که حضور نیرو‌های آمریکایی برای دستیابی به صلح مفید نیست.

 

---

اعزام نیرو‌های آمریکایی به عربستان از منظر دیگری هم قابل بررسی است. استقرار تعداد قابل توجهی از نیرو‌های آمریکایی در خاک عربستان نشان می‌دهد که نزاع میان تهران و ریاض دو جانبه نیست. بلکه بخشی از یک منازعه بزرگتر میان ایران و آمریکاست. از این رو، حل مشکلات بین ایران و عربستان، مستلزم حل وفصل یا حداقل آرام کردن تنش‌ها میان ایران و آمریکاست. آیا عمران خان می‌تواند این نزاع‌های در هم تنیده را حل کند؟ واسطه‌های قبل از او هیچکدام موفق نشدند، اما باید دید عمران خان چه می‌کند.

سوای پیچیدگی مشکلات ایران و عربستان، عمران خان با مشکلات دیگری در داخل کشورش مواجه است. برخی بر این باور هستند که عمران خان در خود پاکستان موقعیت مستحکمی ندارد و نمی‌تواند به تنهایی سیاست خارجی کشورش را تعیین کند. معروف است که ارتش و دستگاه امنیتی پاکستان، نفوذ چشمگیری در سیاست خارجی این کشور دارند. ارتش پاکستان با عربستان نیز روابط بسیار نزدیکی دارد. اولین مقام خارجی که از محل غنی‌سازی بدون نظارت اورانیوم پاکستان بازدید کرد، شاهزاده سلطان بن عبدالعزیز، وزیر دفاع وقت عربستان، بود. این شاهزاده در سال ۱۹۹۹، از گام‌های پاکستان در زمینه ساخت بمب اتمی مطلع شد. علاوه بر این، اولین مدال بالایی که ملک سلمان بن عبدالعزیز، پادشاه عربستان، به یک مقام خارجی داد، مدال ممتاز «ملک عبدالعزیز» بود که به رشید محمود نشان امیتاز، رئیس ستاد مشترک ارتش پاکستان، داده شد. در سال ۱۹۹۸، زمانی که پاکستان به خاطر برنامه هسته‌ای با تحریم‌های بین المللی مواجه شد، عربستان نه تنها با این تحریم‌ها مخالفت کرد، بلکه دو میلیارد دلار به پاکستان کمک مالی کرد. کمک‌‎های مالی و سرمایه‌گذاری عربستان در پاکستان تا امروز ادامه دارد و بسیار بیشتر از کمک‌های مالی ایران به این کشور است. از این رو، عمران خان شاید نتواند در وساطت میان ایران و عربستان کاملا بی‌طرف بماند.

گذشته از روابط مستحکم پاکستان با عربستان، به دلایل مرزی، روابط پاکستان و ایران گهگاهی تنش‌آلود بوده است. حملات گروه‌های مسلح به نیرو‌های نظامی در مرز‌های ایران و پاکستان، معمولا یکی از محور‌های گفتگو‌های ایران و پاکستان بوده است. حتی در همین مسئله هم گاهی اتهاماتی علیه عربستان در زمینه حمایت از گروه‌های مسلح در بلوچستان ایران مطرح می‌شود. افزون بر این، برخی گزارش‌های رسانه‌ای حاکی از این است که، فشار‌های عربستان در کنار تحریم‌های آمریکا، مانع از تکمیل خط لوله گاز میان ایران و پاکستان شده است.

البته عمران خان، نخست وزیر متفاوتی است. او از همان ابتدا، بر روابط متوازن کشورش با ایران و عربستان تاکید کرده بود. به همین دلیل، به این دو کشور چند بار سفر کرد. اما محدودیت‌های داخلی و همچنین پیچیدگی اوضاع منطقه‌ای و بین المللی، ممکن است ماموریت او را در زمینه تنش‌زدایی میان تهران و ریاض دشوار کند. نخست وزیر پاکستان می‌تواند پیام‌رسان خوبی باشد، اما میانجیگری میان دو طرف متخاصم فقط به پیامرسانی محدود نیست.