شورای همکاری خلیج فارس در آستانه فروپاشی است؟

فرارو- روز یکشنبه، سی و نهمین نشست سران شورای همکاری خلیج فارس به ریاست ملک سلمان بن عبدالعزیر، پادشاه عربستان، در ریاض برگزار می‌شود. مسئله ایران، یکی از محور‌های اصلی این نشست خواهد بود. احتمالا به بیانیه پایانی نشست چند جمله در محکومیت سیاست‌های ایران اضافه خواهند کرد.

به گزارش فرارو، نشست کشور‌های شورای همکاری در حالی برگزار می‌شود که این شورا از زمان تاسیس آن در سال ۱۹۸۱، خطرناک‌ترین مرحله خود را تجربه می‌کند. در واقع، نشست امروز، دومین نشست پس از شعله‌ور شدن بحران بی‌سابقه چهار کشور عربی- عربستان، امارات، بحرین و مصر- با قطر است. بحرانی که هنوز هیچ افقی برای حل آن دیده نمی‌شود و روز به روز احتمال انحلال یا خروج قطر از شورای همکاری را بیشتر می‌کند.

قرار بود این نشست شورای همکاری در کشور عمان برگزار شود. اما این کشور از میزبانی از این نشست خودداری کرد. طبق اساسنامه شورای همکاری، که کشور‌های عضو در سال ۱۹۸۱ آن را امضا کرده‌اند، اگر کشوری از اعضا میزبانی از نشست شورا را نپذیرفت، پایتخت کشور مقر شورا - یعنی ریاض- میزبانی را برعهده می‌گیرد.

بحران قطر؛ عامل فروپاشی شورای همکاری؟
رهبران و هیئت‌های سیاسی کشور‌های عضو شورا به ریاض رفتند تا در نشست شرکت کنند. با این حال، توجه رسانه‌ها بر عدم حضور شیخ تمیم بن حمد، امیر قطر، متمرکز بوده است. حتی مشارکت سایر کشور‌ها هم در بالاترین سطح نبوده است. نماینده عمان در این نشست، فهد بن محمود آل سعید، معاون نخست‌وزیر عمان، است. امارات نیز تصمیم گرفت شیخ محمد بن راشد، معاون رئیس امارات و حاکم دوبی، را به عنوان نماینده به ریاض اعزام کند. به غیر از عربستان، که میزبان نشست است، بحرین و کویت در بالاترین سطح در نشست کردند. شیخ صباح الاحمد، امیر کویت، و حمد بن عیسی آل خلیفه، پادشاه بحرین، هر دو به ریاض رفتند.

برخی ناظران پیش‌بینی می‌کردند که به دلیل تحولات مهم منطقه‌ای- همچون فشار غرب بر عربستان برای پایان دادن به جنگ یمن، قتل جمال خاشقجی در کسنولگری عربستان در استانبول و طرح آمریکا برای تاسیس ناتوی عربی علیه ایران- بحران قطر به تدریج حل شود. ملک سلمان، برای سران کشور‌های عضو شورا، دعوتنامه‌هایی ارسال کرده بود. او برای امیر قطر یک دعوتنامه‌ای با دستخط خود نوشت و آن را توسط عبداللطیف الزیانی، دبیرکل شورای همکاری، به امیر قطر فرستاد. اما قطر دعوت ملک سلمان را نپذیرفت.

یک مقام سعودی گفته امیر قطر در نشست شرکت نخواهد کرد و سلطان بن سعد المریخی، وزیر مشاور در امور خارجی، او را نمایندگی خواهد کرد. مشارکت سطح پایین قطر، احتمال حل شدن بحران ۱۸ ماه قطر را کمتر کرد. به نظر می‌رسد که قطری‌ها هم، حداقل در حال حاضر، فرصت را برای حل بحران با عربستان و سایر کشور‌های عربی مناسب نمی‌بینند. حتی اعلام خبر عدم مشارکت امیر قطر در نشست هم ممکن است حاوی پیامی برای عربستان باشد. یک مقام رسمی قطری به خبرگزاری آناتولی ترکیه گفته امیر قطر در نشست شکرت نخواهد کرد. اساسا یکی از مهمترین نقاط اختلاف عربستان و امارات با قطر، روابط عمیق و گسترده دوحه با آنکارا است. اما قطر نه تنها روابطش با ترکیه را کمتر نکرده بلکه روز به روز آن را مستحکم‌تر می‌کند.

الزیانی، بر اهمیت فوق‌العاده نشست شورای همکاری تاکید کرده است. در هفته‌های اخیر، بخصوص پس از خروج ناگهانی قطر از سازمان اوپک، گمانه‌زنی‌های متعددی در خصوص احتمال خروج قطر از شورای همکاری مطرح شده است. برخلاف سال‌های گذشته، که معمولا اختلافات داخلی شش کشور شورای همکاری به طور غیرعلنی مطرح و بررسی می‌شد، از زمان شعله‌ور شدن بحران قطر، این کشور‌ها درگیر اتهام‌زنی‌های علنی علیه یکدیگر شده‌اند. به عنوان نمونه، در حالی که امارات، عربستان و بحرین، علنا از «تهدیدات ایران» و گاهی حتی تهدیدات ترکیه سخن می‌گویند، عمان، قطر و تاحدودی کویت، اعتقاد چندانی به تهدیدآمیز بودن سیاست‌های ایران و ترکیه ندارند. کویت با عربستان درباره دو میدان نفتی مشترک الوفره و الخفجی اختلافات حل‌نشده‌ای دارند و در جریان سفیر اخیر محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان به کویت، او با همتایان کویتی درباره میادین نفتی مزبور دیدار پرتنشی داشته است. عمان، نیز از گسترش نقش امارات در مناطق مرزی یمن و عمان نگران است.

 

چه کسی مقصر است؟
امروز، همزمان با برگزاری نشست شورای همکاری، رسانه‌های قطری بار دیگر بر «محاصره» کشورشان توسط همسایگانش تاکید کردند. به نوشته دو روزنامه الشرق و الوطن قطر، محاصره قطر، در میان کشور‌های شورای همکاری شکاف اجتماعی ایجاد کرده است و همین امر ناکارآمدی سیستم شورای همکاری را نشان داد. روزنامه الرایه قطر هم نوشت: «هر روز که از بحران می‌گذرد، شکاف و فاصله میان کشور‌های خلیج (فارس) بیشتر می‌شود».

این شک‌وتردید‌ها فقط از سوی قطری‌ها بیان نمی‌شود بلکه حتی عربستانی‌ها هم، اگر چه به شکلی دیگر، از عملکرد شورای همکاری ابراز ناخرسندی می‌کنند. عبدالرحمن الراشد، روزنامه‌نگار عربستانی نزدیک به محافل قدرت در ریاض، طی یادداشتی با عنوان «آیا وقت پایان دادن به شورای همکاری فرا رسیده است؟» در روزنامه الشرق الاوسط، نوشت: «در دو ماه، بدون اینکه از گذرنامه استفاده کنم به بحرین، کویت و دوبی سفر کردم. کارت ملی کافی بود؛ توگویی انگار در یک کشور واحد سفر می‌کردم. با این حال، ناامیدی اغلب شهروندان شورای همکاری خلیج (فارس)، از رضایت‌شان از آن، بیشتر است.»

عربستانی‌ها و قطری‌ها هر دو یکدیگر را به نابود کردن شورای همکاری متهم می‌کنند. الراشد گفته از دهه ۱۹۹۰ قطر چوب لای چرخ پروژه‌های این شورا می‌گذاشته است. از دیدگاه الراشد، شورای همکاری به دو بخش تقسیم شده و به شکل بی‌بازگشتی به پایان خواهد رسید و توافقات دوجانبه جای آن را خواهد گرفت.

برای فهمیدن میزان شکاف و اختلاف در شورای همکاری کافی‌ست به اظهارات شیخ خالد بن احمد آل خلیفه، وزیر خارجه بحرین، نگاهی انداخت. او گفت: «قطر تمام کشتی‌های بازگشت را سوزاند و دیگر هیچ کشتی‌ای برای بازگشت به شورا ندارد.»

 

گفتنی است که شورای همکاری در اساس برای مقابله با سیاست‌های ایران تاسیس شد اما به تدریج کارکرد اقتصادی، امنیتی و نظامی پیدا کرد. کشورهای اعضا تقریبا در همه نشست‌ها بر «همکاری عربی مشترک» تاکید می‌کنند. اما عملا در این اواخر، هر کدام راه دیگری را می‌رود. در گذشته نه چندان دور، زمانی که منتقدان نظام‌های عربی از تفرقه عرب‌ها در اتحادیه عرب انتقاد می‌کردند، شواری همکاری را به عنوان الگویی از همکاری نزدیک کشورهای عربی یاد می‌کردند و حتی در دوره‌ای از احتمال عضویت مراکش و اردن در شورای همکاری سخن می‌رفت. اما در حال حاضر، اگر چه، هیچ کشوری از اعضا، به خروج یا انحلال این شورا ابراز تمایل نکرده است، اما دیگر کسی این نهاد را به لحاظ همکاری بهتر از اتحادیه عرب نمی‌داند. احتمالا شورای همکاری هم به سرنوشت اتحادیه عرب دچار خواهد شد: محل نشست‌های صوری با تعارفات دیپلماتیک اما بدون هیچ همکاری عملی.