عوارضی تهران قدیم که هنوز هم هست

از قدیم گفته‌اند که جوینده یابنده است. وقتی برای اولین بار با نمای عجیب و خاص بنای کبوترخانه در محله علی‌آباد مواجه شدیم، آن را یک پدیده معمولی در دل بافت شهری نیافتیم و با کمی تحقیق میدانی به این نتیجه رسیدیم که پشت این کبوترخانه که با اسامی مختلف بین مردم شناخته شده پیشینه تاریخی جالبی وجود دارد.

به گزارش همشهری آنلاین، محله علی‌آباد واقع در محدوده منطقه۱۶، یکی از محله‌هایی است که اگر به هر گوشه‌اش سر بزنید یک ماجرای تاریخی و هویتی از دل آن بیرون می‌آید. هرچند قصه تشکیل اکثر محله‌های قدیمی با این جمله شروع می‌شود که «اینجا اولش بیابانی و لم‌یزرع بود و سر جمع ۴ تا خانوار بیشتر نبود.» قصه شکل‌گیری محله علی‌آباد هم همین‌طور است. محدوده‌ای را که حالا به نام علی‌آباد می‌شناسیم همسایه دیوار به دیوار «شهرری» بود که حد فاصل منطقه ۱۶ و ۲۰ قرار دارد.

وقتی زمین‌ها ساخته شدند

روزگاری که هنوز تقسیم‌بندی شهرداری، بین محله‌ها مرز نکشیده بود، زمین‌های علی‌آباد شمالی و جنوبی مثل ۲قلو‌های به هم چسبیده متصل بود و زمین زراعی. مالک همه زمین‌ها «غلامرضا پهلوی» و مادرش «ملکه توران امیرسلیمانی» بود. آن ایام خیابان «عباسی» در محله علی آبادجنوبی باغ ملکه توران بود. البته غیر از زمین‌های کشاورزی چند کوره‌پزخانه هم بود از جمله کوره‌پز خانه «کورهنگ». شغل بیشتر اهالی از ۳حالت خارج نمی‌شد یا رعیت بودند یا در کوره‌پزخانه‌ها کار می‌کردند و یا در کارگاه کاشی‌پزی امرار معاش می‌کردند.

قبل از انقلاب، حدود سال ۱۳۴۵ تا ۱۳۴۶ که با زیاد شدن مهاجرت مردم از شهرستان‌ها به تهران تقاضا برای خرید زمین بالا می‌رفت، شاپور غلامرضا هم مثل خیلی از مالکان، زمین‌ها را در قطعه‌های مختلف ۹۰، ۱۰۸ یا ۱۲۰متری تقسیم می‌کرد و می‌فروخت به مردم بی‌خانه‌ای که دنبال یک قطعه زمین می‌گشتند. مردم هم با هرچه که در توان داشتند خانه‌هایشان را علم کردند؛ خانه‌هایی که از هیچ قاعده‌ای پیروی نمی‌کرد.

پرداخت عوارض ماشین‌های حمل آجر و بار

اگر اهل محل باشید که هیچ، اما اگر به هر دلیلی گذرتان به علی‌آباد افتاده باشد «لانه کفتر»، «برج کبوتری» یا «کبوترخانه» که برخلاف تصور از آشیانه و انبوه کبوتر‌ها بر فراز آن خبری نیست‌ـ اسمی است که در وقت پرسیدن یک نشانی، اهالی طبق آن راه را به شما نشان می‌دهند! این سازه در حقیقت نماد محله محسوب می‌شود. اما سؤال اینجاست که این برجک از چه زمانی و با چه هدفی وسط محله علی آباد سبز شده؟

به گفته اهل محل زمان ساخت این برجک برمی‌گردد به بیش از ۸۰_ ۸۵ سال پیش که در حقیقت محل ساخت این برجک یا کبوترخانه جایگاه پرداخت عوارض شهری به سبک و سیاق روزگار قدیم بوده. یعنی آن زمان هر نوع وسیله نقلیه از گاری و درشکه و ماشین‌هایی که برای حمل و نقل انواع بار مثل سبزیجات، صیفی‌جات، نمک، آجر و ... که از این محل رد می‌شد حتما باید مالیات و خراج می‌دادند و در یک کلام مجبور به پرداخت عوارض ناچیزی می‌شدند، چیزی شبیه عوارضی‌هایی که در بین شهر‌ها وجود دارد.

جنس برجک از بتن آرمه و مهندسان آلمانی آن را ساختند. البته قدیمی‌های محل این نکته را هم عنوان کردند که به استناد گفته پدرانشان، در بالای برجک یا همان کبوترخانه منبع آبی هم بوده که اهالی و لب تشنه‌های گذری و راننده‌ها برای تأمین آب آشامیدنی از آن استفاده می‌کردند. نمای این برجک قبلاً سیمانی بوده و سال‌های گذشته که شهرداری آن را مرمت و بازسازی کرده به این شکل جدید درآمده است.

باز هم داستان یک کوره‌پزخانه دیگر

کوره‌پزخانه‌ها جزء لاینفک محله‌های منطقه۱۶ بودند. مثلا «کوره‌پزخانه کورهنگ» یکی از آن کوره‌پزخانه‌ها بود که در حال حاضر «مجتمع دخانیات» و «فضای سبز» و «بنگاه آهن قراضه» جای آن سبز شده است. در سال‌های بین ۱۳۵۶‌و۱۳۵۷ بعد از برچیدن کوره‌پزخانه کورهنگ، گودال‌هایی که بعد از برچیدن قمیر‌ها به جا می‌ماند پر شد و دیگر اثری از ان باقی نمی‌ماند.

ناگفته نماند به جز کوره‌های آجرپزی، کوره‌های کاشی‌پزی هم در اینجا پراکنده بود. سختی و مشقت کار در کوره‌های کاشی‌پزی دست‌کمی از کوره‌های آجرپزی نداشت، کار مشقت باری که خیلی‌ها، به ویژه بانوان جوان و مادران به زور و از سر ناچاری مجبور به انجام دادنش می‌شدند. در انتهای گزارش بد نیست یادی کنیم از باعث و بانی اولین مسجد محله علی آباد، یعنی مسجد «علی‌بن ابیطالب (ع)»، حاج آقا «باقری» پیشنماز محبوب و خوشنام مسجد که به کمک اهالی، مسجد را سر پا کرده بود.