معمای مرگ کلئوپاترا؛ بالاخره او خودکُشی کرد یا به مرگ طبیعی مُرد؟

مصطفی جرفی- روایت‌های پذیرفته‌شده تاریخی مدعی‌اند که کلئوپاترا، آخرین فرعونِ فعالِ مصر، خودکشی کرده است.

کلئوپاترا در دروانِ هلنیستی که با مرگِ اسکندر مقدونی آغاز شد، تاج‌وتخت پادشاهی را به دست گرفت، اما گزارش شده که بعد از شکست در جنگ اکتیوم به هدایتِ اوکتاویان، که بیمِ آن می‌رفت کلئوپاترا دستگیر و به دست او تحقیر شود، کلئوپاترا ماری را به بدنش نزدیک کرده و اجازه داده تا مار با سمِ زهرآگین خودش او را بکشد.

یادبود‌های دورانِ زندگی کلئوپاترا شاملِ بنا‌های تاریخی و قصر‌ها در گذر هزاران سال تخریب شده‌اند. اما این پرسش هنوز باقی است: آیا او واقعاً خودکشی کرد یا اتفاق شوم دیگری مرگ او را رقم زد؟

مرگ و زندگیِ کلئوپاترا: از حاکمی مقتدر تا مرگی دردناک

کلئوپاترا در سال ۶۹ قبل‌ازمیلاد متولد و در اسکندریه زندگی کرد و در همان‌جا درگذشت. او از سلسله یونان مقدونی بود و دودمان او بیش از ۳ قرن بر مصر حکومت کردند. کلئوپاترا در رشته‌های مختلفی آموزش دیده بود. او به ۷ زبان تسلط داشت، در سیاست، ادبیات و فلسفه علم اندوخته بود. ذهنِ تیز و عقلِ هشیارش نقشی مهم در توانایی‌های استراتژیک و مهارت‌های سیاسی او داشتند و از او به عنوان یکی از بزرگ‌ترین روشنفکرانِ عصر خودش یاد می‌شود.

در خانواده کلئوپاترا هرگز کسی خودکشی نکرده بود، اما گزارش‌های زیادی درباره اعمال خشونت و قتل وجود داشت. روحیه آتشین و اراده قویِ کلئوپاترا تردید‌هایی را درباره داستان تسلیم شدن او در برابر مرگ و گرفتنِ جان خودش ایجاد کرده است. سرسختی و قاطعیت او سایه‌ای از عدمِ اطمینان را بر تصور مرگ خودخواسته‌اش می‌افکند.

کلئوپاترا در سن ۱۸ سالگی به سلطنت می‌رسد و بنا بوده که حکومت را با برادرش، بطلمیوس هشتم، سهیم شود. اما ظاهراً کلئوپاترا هیچ نیتی برای سهیم شدنِ قدرت با اشخاص دیگر نداشته و همین می‌شود که بطلمیوس هشتم و سایر خواهر و برادر‌های کلئوپاترا به مرگ‌هایی عجیب از دنیا می‌روند. بسیاری بی‌رحمیِ ذاتی کلئوپاترا که ناشی از قدرت‌طلبی او بوده را علتِ این مرگ‌ها عنوان کرده‌اند.

کلئوپاترا که از اتهام قتل می‌ترسیده، هم‌پیمانیِ امپراتوریِ روم را درخواست می‌کند. در تاریخ نوشته شده که علاقه کلئوپاترا به ژولیوس سزار به تولد فرزند پسری از آن دو منجر می‌شود. اما بعد از قتلِ سزار در سال ۴۴ قبل‌ازمیلاد، کلئوپاترا با مارک آنتونی هم‌پیمان می‌شود. مارک آنتونی در خلأ قدرت، با وارثِ واقعی سزار یعنی گایوس ژولیوس سزار یا اوکتاویان مخالفت می‌کند و مدعی قدرت می‌شود.

در تاریخ گفته شده که بعد از شکستِ کلئوپاترا و مارک آنتونی از اوکتاویان در نبرد اکتیوم، مارک آنتونی تصمیم به خودکشی می‌گیرد و کلئوپاترا نیز احتمالاً، چون قادر نبوده خفتِ بعد از جنگ را تحمل کند، به سرنوشتی مشابه دچار می‌شود. بنابراین، اوکتاویان، مصر را به یکی از استان‌های رومِ باستان تبدیل می‌کند و با انتخاب نامِ آگوستوس، نخستین امپراتور مصر می‌شود.

راستی‌آزماییِ مرگِ کلئوپاترا از طریقِ آزمایش فکری

مطالعۀ Gedanken یک روشِ آزمایش فکری تأثیرگذار برای بررسی معقول بودنِ فرضیه مرگِ کلئوپاترا است. چندین مطالعه که به این روش انجام شده‌اند به بررسی اطلاعاتِ گزارش‌شده پرداخته‌اند تا حقایقِ این رویداد تاریخی رازآلود را کشف کنند. این سناریو‌های فرضی بر شرایطی که سرنوشتِ کلئوپاترا را احاطه کرده بود نور می‌افکنند و به اندیشمندان کمک می‌کنند تا به فهمِ عمیق‌تری درباره آخرین لحظاتِ زندگیِ کلئوپاترا دست پیدا کنند.

گفته شده که آرامگاهِ کلئوپاترا در نزدیکی قصر اوکتاویان در اسکندریه بوده است. داستان این‌طور نقل شده که کلئوپاترا نامه خودکشی‌اش را می‌نویسد و به نگهبانی می‌دهد تا آن را به اوکتاویان تقدیم کند. ظاهراً کلئوپاترا بلافاصله ماری افعی ـ با زهر کشنده ـ را به سینه‌اش می‌چسباند و بعد از گزیده‌شدن توسطِ نیش‌های مرگبار مار، زندگیِ غم‌انگیزش به پایان می‌رسد. این صحنه غم‌انگیز در پس‌زمینه شهرِ تاریخیِ اسکندریه رخ می‌دهد و سرنوشتِ کلئوپاترا به عنوان شخصیتی غمگین و فتنه‌گر در تاریخ تثبیت می‌شود.

اما آیا چنین رویدادی امکان‌پذیر است؟ به‌نظر نمی‌رسد که چنین باشد. نگهبانی که نامه کلئوپاترا را برای اوکتاویان می‌برده فقط چندصدمتر با او فاصله داشته، بنابراین فقط چند دقیقه طول می‌کشیده تا او برود و برگردد. اما، از بعدِ پزشکی، متخصصان معتقدند، اگر ماری که کلئوپاترا را کشته سمی بوده باشد، برای حداقل ۲ ساعت زمان لازم است تا زهر اثر کند. مطالعات زیادی نشان می‌دهند که فقط ۵۰ درصد از زهرِ مار افعی در گزش اول وارد بدن می‌شود، بنابراین شانس زنده ماندنِ کلئوپاترا زیاد بوده است.

یکی از دلایلی که باعث می‌شود برخی گمان کنند مرگِ کلئوپاترا خودکشی بوده است، به اسنادِ معبد مرتبط است. در داخل معبد حکاکی‌ای وجود دارد که آیسیس ـ الهه مصریِ اعجاز و شفا ـ را احاطه‌شده توسطِ یک مار نشان می‌دهد. ازآنجایی که تصور می‌شد کلئوپاترا همان آیسیس است که به واسطه تناسخ به اندامِ دیگری ظاهر شده است، برخی کارشناسان می‌گویند که این حکاکی نشان می‌دهد که مرگِ کلئوپاترا با داستانِ مرگِ افسانه‌ای آیسیس آمیخته شده است.

تئوری‌هایی درباره مداخله اوکتاویان در مرگِ کلئوپاترا

یکی از تئوری‌ها می‌گوید که اوکتاویان قتلِ کلئوپاترا را ترتیب داده بود تا بتواند سلطه‌اش را بر امپراتوریِ روم مستحکم کند. گفته شده که جنگ نقشه‌ای بود که اوکتاویان برای بازپس‌گرفتنِ کنترل مناطق شرقی از مارک آنتونی و کلئوپاترا کشید.

برطبق برخی از اندیشمندان اوکتاویان بعد از به قتل رساندنِ سزاریون، پسرِ کلئوپاترا که بنا بود به اتیوپی فرار کند، اما شناسایی و کشته شد، خودِ کلئوپاترا را نیز به قتل رسانده است. درواقع جسد کلئوپاترا در کنار دو مستخدمش پیدا می‌شود که نشان می‌دهد این اتفاق خودکشی نبوده بلکه بازیِ کثیفی در کار بوده است.

علاوه‌برآن، برخی مطالعات نشان می‌دهند که کلئوپاترا بر اثر نوشیدنِ معجونی سمی جان باخته و نیش مار در کار نبوده است. کریستوفر شافر، تاریخ‌شناس آلمانی، می‌گوید، اسناد تاریخی نشان می‌دهند که مصری‌های باستان به دانش سموم تسلط داشتند و کلئوپاترا احتمالاً سمی متشکل از تریاک، اقونیطون و شوکران را نوشیده است. این زهر می‌توانسته توسطِ فرد دیگری درست شده باشد.

به‌نظر می‌رسد که روایت مرگِ کلئوپاترا نیز قرار است مثلِ خیلی از مرگ‌های تاریخی در هاله‌ای از راز باقی بماند.