نیپا؛ آیا این ویروس کرونای بعدی است؟

سوم ژانویه ۲۰۲۰ (۱۳ دی ۱۳۹۸) سوپاپورن واچاراپلوسادی منتظر رسیدن بسته‌ای بود. آن روز‌ها شایعه‌هایی درباره شیوع یک بیماری تنفسی به گوش می‌رسید. گردشگران چینی زیادی برای جشن سال نوی چینی به کشور همسایه، تایلند می‌رفتند. دولت تایلند محتاطانه شروع به غربالگری مسافرانی کرده بود که از ووهان وارد فرودگاه می‌شدند و بعضی آزمایشگاه‌ها، از جمله آزمایشگاه واچارا، انتخاب شده بودند تا نمونه‌ها را آزمایش کنند.

به گزارش بی بی سی، سوپاپورن متخصص شکار ویروس است. او مدیریت مرکز علوم بهداشتی و بیماری‌های عفونی صلیب سرخ تایلند را به عهده دارد و از ده سال پیش یکی از اعضای «پردیکت» بوده است. پردیکت تلاشی جهانی برای شناسایی و جلوگیری از بیماری‌هایی منتقله از حیوان به انسان است. سوپاپورن و همکارانش، از بسیاری از گونه‌های ویروس کرونا نمونه‌برداری کرده بودند. تمرکز اصلی آن‌ها بر خفاش‌ها بود که شیوع بسیاری از ویروس‌های کرونا در آن‌ها معروف است.

او و گروهش ظرف چند روز توانستند ویروس را ردیابی و اولین مورد کرونا را خارج از چین شناسایی کنند. آن‌ها متوجه شدند این ویروس جدید است، منشا انسانی ندارد و بیشترین قرابت را دارد با ویروس‌های کرونایی که در خفاش‌ها دیده شده بودند. به لطف این اطلاعات اولیه، دولت تایلند توانست بسرعت بیماران را قرنطینه و به شهروندان توصیه‌های لازم را بکند. جمعیت تایلند نزدیک ۷۰ میلیون نفر است، ولی تا سوم ژانویه ۲۰۲۱، یک سال بعد، فقط ۸۹۵۵ مورد بیماری و ۶۵ مورد مرگ ثبت شد.

خطر بعدی

در حالیکه دنیا با کرونا دست و پنجه نرم می‌کند، سوپاپورن به دنبال همه‌گیری جهانی بعدی است. بروز بیماری‌های عفونی نوظهور در آسیا زیاد است. تنوع زیستیِ غنیِ مناطق حاره یعنی این جا‌ها مخزن بزرگ عوامل بیماری‌زا هم هستند و این احتمال ظهور یک ویروس جدید را بالا می‌برد. افزایش جمعیت انسانی و تماس با حیوانات وحشی در این مناطق، عوامل خطرساز را بیشتر هم می‌کنند.

سوپاپورن و همکارانش پس از سال‌ها نمونه‌برداری از هزاران خفاش، ویروس‌های جدیدی کشف کرده‌اند و بیماری‌های کشنده دیگری دیده‌اند که می‌توانند به انسان سرایت کنند، از جمله ویروس «نیپا» که میزبان طبیعی‌اش، خفاش میوه‌خوار است. سوپاپورن می‌گوید: «این یک نگرانی عمده است، چون هیچ درمانی ندارد، تلفات این ویروس بالا بوده است».

آمار مرگ بر اثر ویروس نیپا بسته به محل شیوع بین ۴۰ تا ۷۵ درصد متغیر است. سوپاپورن تنها کسی نیست که نگران است. هر سال، سازمان بهداشت جهانی فهرست طویل عوامل بیماری‌زایی را بررسی می‌کند که می‌توانند باعث وضعیت اضطراری در سلامت همگانی شوند و بر این اساس، بودجه‌های تحقیق و توسعه الویت‌بندی و تخصیص داده می‌شوند. تمرکز آن‌ها بر بیماری‌هایی است که بیشترین خطر را برای انسان و بیشترین قابلیت را برای همه‌گیری دارند و واکسنی هم برایشان وجود ندارد.

ویروس نیپا زیر میکروسکوپ الکترونی در مایع مغزی-نخاعی یک بیمار. این ویروس اولین بار در همه‌گیری‌هایی در مالزی و سنگاپور شناسایی شد

ویروس نیپا یکی از ده خطر اول است و با توجه به تعداد شیوع‌هایی که تابحال در آسیا داشته، بعید نیست شیوع دیگری داشته باشد. دلایل زیادی ویروس نیپا را بسیار خطرناک می‌کنند از جمله دوره نهفتگی طولانی (در یک مورد، ۴۵ روز گزارش شده). این یعنی فرد آلوده بی‌آنکه خودش بداند بیمار است، وقت کافی برای انتقال آن به دیگران خواهد داشت.

ویروس نیپا بسیاری از حیوانات دیگر را هم مبتلا می‌کند و همین احتمال شیوع آن بالا می‌برد. این ویروس از تماس مستقیم و خوردن غذای آلوده منتقل می‌شود. فرد آلوده به ویروس نیپا ممکن است علائم تنفسی داشته باشد از جمله سرفه، گلودرد، خستگی، بدن درد و حتی آنسفالیت، نوعی التهاب خطرناک مغز که می‌تواند باعث تشنج و مرگ شود. این یکی از بیماری‌هایی که سازمان بهداشت جهانی مایل است از شیوع آن پیشگیری کند.

خفاش میوه‌خوار میزبان طبیعی ویروس نیپا است

همه جا در معرض خطر

سپیده‌دم در باتم‌بنگ، شهری در کنار رودخانه سَنگ‌که در شمال غربی کامبوج. بازار پنج صبح باز می‌شود و موتورسواران از لابلای خریداران رد می‌شوند و گرد و خاک به پا می‌کنند. گاری‌های پر از جنس که روانداز‌های رنگارنگ رویشان را پوشانده کنار بساط فروش میوه‌های نامرغوب متوقفند و مردم بین غرفه‌ها و بساطی‌ها رفت و آمد و کیسه‌های پلاستیکی را از خرید انباشته می‌کنند. خانم‌های مسن با کلاه‌های لبه‌دار روی پارچه‌های که پهن کرده‌اند و رویش سبزیجات برای فروش گذاشته‌اند خم شده‌اند و به عبارت دیگر، یک روز عادی در بازار است. به آسمان که نگاه کنید هزاران خفاش میوه‌خوار را در سکوت از درختان آویزان می‌بینید که بر هر چیزی که زیرشان باشد، مدفوع و ادرار می‌کنند. دقیق‌تر که بشوید، می‌بینید سقف غرفه‌های بازار هم پوشیده از مدفوع خفاش است. ویسنا دوئونگ رئیس بخش ویروس‌شناسی در آزمایشگاه تحقیقات علمی پاستور در پنوم‌پن پایتخت کامبوج می‌گوید: «آدم‌ها و سگ‌ها هر روز زیر استراحتگاه خفاش‌ها در معرض ادرار آن‌ها هستند».

بازار باتم‌بنگ یکی از جا‌های متعددی در کامبوج است که دوئونگ دیده خفاش میوه‌خوار و حیوانات دیگر در تماس روزمره با انسان هستند. هر وقت انسان و خفاش‌های میوه‌خوار نزدیک یکدیگر قرار بگیرند، وضعیت از نظر دوئونگ و همکارانش «پرخطر» محسوب می‌شود، یعنی احتمال سرایت عامل بیماری‌زا از این حیوان به انسان زیاد می‌شود. دوئونگ می‌گوید: «این نوع تماس امکان سرایت ویروس را فراهم می‌کند و می‌تواند باعث همه‌گیری جهانی شود».

با وجود چنین خطری، تماس نزدیک بی‌حد است. او می‌گوید: «خفاش میوه خوار را اینجا و در تایلند، در بازار‌ها و عبادتگاه‌ها، مدرسه‌ها و مکان‌های گردشگری مثل اَنگ‌کُروات مشاهده می‌کنیم، آنجا یک اقامتگاه بزرگ خفاش‌هاست». در یک سال عادی، ۲/۶ میلیون نفر از «انگکروات» دیدن می‌کنند، یعنی هر سال ویروس نیپا فقط در یک جا ۲/۶ میلیون فرصت دارد از خفاش به انسان سرایت کند.

از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۶، دوئونگ و گروهش برای شناخت بیشتر خفاش میوه‌خوار و ویروس نیپا و مقایسه فعالیت خفاش‌های کامبوج با دیگر جا‌های تجمع آن‌ها، یک برنامه ردیابی سامانه موقعیت‌یاب جهانی (GPS) درست کرده‎اند. دو منطقه پرخطر دیگر بنگلادش و هند هستند که هر دو شاهد شیوع ویروس نیپا بوده‌اند و دو مورد به نوشیدن شیره خرما مربوط بوده است.

خفاش‌های آلوده شب‌ها به نخلستان‌ها می‌رفتند و شیره خرما را که از نخل‌ها تراوش می‌کرد می‌نوشیدند و در حین این ضیافت، در ظروف جمع‌آوری شیره خرما ادرار می‌کردند. محلی‌ها هم بی‌خبر، روز بعد شیره را از فروشندگان خیابانی می‌خریدند و می‌نوشیدند و مبتلا می‌شدند.

بازار محلی باتم‌ینگ در کامبوج

بین سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۱ نیپا یازده بار در بنگلاش شایع شد، ۱۹۶ نفر آلوده شدند و ۱۵۰ نفر مردند. شیره خرما در کامبوج هم پرطرفدار است. دوئونگ و گروهش پی برده‌اند خفاش‌های میوه‌خوار در کامبوج هر شب برای پیدا کردن میوه مسافت‌های طولانی، تا صد کیلومتر پرواز می‌کنند، یعنی تا صد کیلومتر مردم هم باید نگران تماس نزدیک با خفاش باشند هم نگران چیز‌هایی که خفاش‌ها ممکن است آلوده کنند.

دوئونگ و گروهش خطر‌های دیگری را هم شناسایی کرده‌اند. مدفوع خفاش (که گوآنو نامیده می‌شود) در کامبوج و تایلند یک کود پراستفاده است و در مناطق روستایی که فرصت شغلی زیادی وجود ندارد، فروش مدفوع خفاش ممکن است برای بعضی راه اصلی تامین معاش باشد. دوئونگ جا‌های زیادی را شناسایی کرده که مردم محلی، خفاش یا «روباه پرنده» را ترغیب می‌کنند کنار خانه‌هایشان اقامت کنند تا بتوانند گوانو جمع کنند و بفروشند. بسیاری از این جمع‌کنندگان گوانو نمی‌دانند این کار چه خطراتی دارد. دوئونگ می‌گوید: «۶۰ درصد افرادی که با آن‌ها گفتگو کردیم نمی‌دانستند خفاش ناقل بیماری است. هنوز هم کمبود دانش وجود دارد».

در بازار باتم‌بنگ، سوفورن‌دون تخم اردک می‌فروشد. در جواب اینکه آیا می‌داند نیپا یکی از بیماری‌های خطرناکی است که از خفاش منتقل می‌شود گفت: «اصلا، روستاییان به روباه‌های پرنده زیاد توجه نمی‌کنند، من هیچوقت از آن‌ها مریضی نگرفته‌ام». به عقیده دوئونگ آموزش محلی‌ها درباره خطر تماس با خفاش باید یک راهکار اساسی باشد.

خفاش‌های میوه‌خوار بر فراز بازار باتم‌بنگ

تغییر دادن دنیا

اجتناب از خفاش‌ها ممکن است زمانی در تاریخی بشر کاری آسان بوده، ولی افزایش و پراکندگی جمعیت انسانی دارد کره زمین را تغییر می‌دهد و زیستگاه‌های حیات وحش را تخریب می‌کند تا پاسخگوی افزایش تقاضا باشد و این باعث افزایش شیوع بیماری‌ها می‌شود. ربکا جی وایت و اورلی رازگور، در تحقیقی که درباره بیماری‌های نوظهور مشترک بین انسان و حیوان در سال ۲۰۲۰ در دانشگاه اکستر انجام دادند، نوشتند: «شیوع این عوامل بیماری‌زای حیوانی و خطر انتقال آن‌ها با… تغییر کاربری زمین تسریع می‌شود، جنگل‌زدایی، شهرنشینی و کشاورزی بی‌رویه».

در حال حاضر۶۰ درصد جمعیت دنیا در آسیا و حوزه اقیانوس آرام زندگی می‌کنند و شهرنشینی بسرعت در در حال گسترش است. به گفته بانک جهانی، بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ در آسیای شرقی حدود ۲۰۰ میلیون نفر به مناطق شهری نقل مکان کرده‌اند.

تخریب زیستگاه‌های خفاش‌ها باعث شیوع ویروس نیپا شده است. در سال ۱۹۹۸، شیوع ویروس نیپا در مالزی بیش از ۱۰۰ نفر را از بین برد. محققان به این نتیجه رسیده‌اند که آتش سوزی جنگل‌ها و خشکسالی خفاش‌ها را مجبور کرده که از زیستگاه طبیعی‌شان به سمت درختان میوه‌ای بروند که در همان زمین‌هایی روییده‌اند که خوک‌ها هم زندیگی می‌کنند. مطالعات نشان داده‌اند خفاش‌های دچار استرس ویروس بیشتری پراکنده می‌کنند. اجبار خفاش‌ها به تغییر محل زندگی و تماس نزدیک با حیواناتی که در شرایط عادی با آن‌ها در تماس نیستند، به ویروس نیپا امکان داده از خفاش به خوک و بعد به کشاورزان منتقل شود.

حدود ۱۵ درصد جنگل‌های حاره‌ای در آسیا است که از مناطق اصلی جنگل‌زدایی هستند. از دست رفتن تنوع زیستی در این قاره از بیشترین‌هاست، اکثرا هم به دلیل تخریب جنگل و تبدیل آن به زمین کشاورزی برای محصولاتی مانند روغن پالم یا برای ساخت مناطق مسکونی و محل نگهداری دام.

خفاش میوه‌خوار معمولا در جنگل‌های انبوه با درختان میوه فراوان برای تامین غذایشان زندگی می‌کنند. هنگامی که به زیستگاه آن‌ها صدمه می‌خورد یا تخریب می‌شود، زیستگاه جدیدی پیدا می‌کنند، مثل خانه مردم یا برجک‌های شکافدار انگ‌کُروات. دوئونگ می‌گوید: «تخریب زیستگاه‌های خفاش‌ها و مداخله‌هایی مثل شکار، باعث می‌شود روباه‌های پرنده به دنبال استراحتگاه جایگزین بروند». احتمال دارد خفاش‌هایی که دوئونگ و گروهش دیده‌اند هر شب تا ۱۰۰ کیلومتر در جستجوی میوه پرواز می‌کنند، به دلیل از بین رفتن زیستگاه‌های طبیعی‌شان این کار را انجام بدهند.

جنگل‌زدایی در آسیا وسیع است، اغلب برای تبدیل جنگل به مزارع عظیم روغن پالم

اکنون که متوجه شده‌ایم خفاش ناقل تعدادی بیماری نامطلوب است از جمله نیپا، کرونا، ابولا و سارس، بهتر نیست آن‌ها را از بین ببریم؟ تریسی گلداشتاین مدیر آزمایشگاه موسسه وان هلث و مدیر آزمایشگاه پروژه پردیکت می‌گوید: «نخیر، مگر اینکه بخواهیم وضع را وخیم‌تر کنیم. خفاش‌ها نقش‌های اکولوژیک بسیار مهمی دارند».

«بیش از ۵۰۰ گونه گیاهی به خفاش‌ها برای گرده‌افشانی نیاز دارند. آن‌ها حشرات را هم کنترل می‌کنند، مثلا با خوردن پشه ناقل، موارد مالاریا را کاهش می‌دهند، از این رو آن‌ها نقش بسیار مهمی در کنترل بیماری‌ها و سلامت انسان بازی می‌کنند». تریسی گلداشتاین می‌گوید معلوم شده کشتن خفاش‌ها از دیدگاه شیوع بیماری مضر است: «کاهش جمعیت نتیجه‌اش تولید بچه بیشتر است و این انسان را آسیب‌پذیرتر می‌کند. کشتن حیوانات خطر را افزایش می‌دهد، چون باعث بالا رفتن تعداد حیواناتی می‌شود که ویروس می‌پراکنند».

خفاش‌ها فقط ایجاد بیماری نمی‌کنند، آن‌ها با خوردن حشرات از شیوع برخی بیماری‌ها جلوگیری می‌کنند

یافتن جواب، ایجاد سوال

هرچه دوئونگ وگروهش جواب‌های بیشتری پیدا می‌کنند، سوال‌های‌شان بیشتر می‌شود از جمله اینکه چرا هنوز در کامبوج با وجود عوامل خطرساز، شیوع ویروس نیپا رخ نداده است. آیا زمانش خواهد رسید یا مثلا خفاش‌های میوه‌خوار کامبوج کمی با خفاش‌های میوه‌خوار تایلند فرق دارند؟ آیا ویروسی که در کامبوج هست با ویروس تایلند متفاوت است؟ آیا تعامل انسان با خفاش در هر کشوری متفاوت است؟ گروه دوئونگ دنبال پاسخ این سوال‌ها هستند که جوابشان را نمی‌دانند. البته فقط آن‌ها نیستند. شکار ویروس یک تلاش مشترک و گسترده جهانی است با شرکت دانشمندان، دامپزشکان، متخصصان حفظ محیط زیست و حتی شهروند-دانشمندان که برای شناخت و جلوگیری از شیوع بیماری‌هایی که با آن‌ها روبرو هستیم، با یکدیگر همکاری می‌کنند.

وسنا دوئونگ و تیمش هنوز چیز‌های زیادی را درباره ویروس نیپا نمی‌دانند

وقتی دوئونگ از یک خفاش نمونه‌برداری می‌کند و ویروس نیپا پیدا می‌کند، آن را به آزمایشگاه دیوید ویلیامز، رئیس آزمایشگاه اورژانس تشخیص بیماری‌ها در مرکز آمادگی برای بیماری‎های استرالیا می‌فرستد. نیپا ویروس بسیار خطرناکیست و دولت‌های دنیا در آن خطر بالقوه بیوتروریسم را می‌بینند به همین دلیل فقط تعداد انگشت‌شماری آزمایشگاه در دنیا اجازه کشت، پرورش و نگهداری آن را دارند.

آزمایشگاه ویلیام هم یکی از آن‌هاست؛ گروهی متخصص برجسته در زمینه ویروس نیپا مجهز به ابزار‌های تشخیصی که در بیشتر آزمایشگاه‌ها وجود ندارند. آن‌ها لباس‌های بدون منفذ می‌پوشند و از یک نمونه کوچک، ویروس بیشتری تکثیر می‌کنند و بعد با آن آزمایش‌هایی انجام می‌دهند تا بفهمند ویروس چگونه تکثیر و انتقال پیدا می‌کند و چگونه باعث بیماری می‌شود.

برای رسیدن به این مرحله یک عملیات بزرگ انجام می‌شود: اول دوئوئگ زیر پناهگاه خفاش‌ها در کامبوج یک روکش پلاستیکی پهن و ادرار خفاش را جمع‌آوری می‌کند. با این کار دیگر نیازی به گرفتن خفاش‌ها نیست که ممکن است برایشان آسیب‌زا باشد. او این نمونه‌ها را به آزمایشگاه برده و در لوله‌هایی می‌ریزد، آن‌ها را برچسب می‌زند و در یخدان می‌گذارد. بعد پیک مخصوص که مجاز به حمل محموله‌های خطرناک است یخدان‌ها را جمع‌آوری می‌کند و به استرالیا می‌یرد. در گمرک آنجا مجوز‌ها و مدارکشان نمونه‌های ویروس بازبینی و تایید می‌شوند تا در نهایت به آزمایشگاه ویلیام برسند. بعد از آزمایش، او نتایج را با دوئونگ در کامبوج در میان می‌گذارد.

نمونه‌برداری از ادار خفاش‌ها و آماده کردن آن برای بررسی ویروس‌شناسی

از ویلیام پرسیدم آیا ساختن آزمایشگاه‌های بیشتر با ایمنی بالا مثل آزمایشگاه او می‌تواند سرعت تشخیص بیماری‌های خطرناک را افزایش دهد؟ او می‌گوید: «بالقوه بله، آزمایشگاه‌های زیست-ایمن در جا‌هایی مثل کامبوج سرعت شناسایی و تشخیص ویروس‌ها را بالا می‌برند. اما ساختن و نگهداری از آن‌ها گران است. عامل محدودکننده اغلب این است». در گذشته، تامین بودجه برای دوئونگ و سوپاپورن منقطع بوده است. دولت دونالد ترامپ اجازه داد برنامه ۱۰ساله پردیکت به پایان برسد و آن را تمدید نکرد. با این حال جو بایدن رئیس جمهور جدید آمریکا قول داده آن را احیا کند.

البته سوپاپورن برای یک برنامه جدید به نام پروژه ویروم تایلند بودجه گرفته است؛ این همکاریِ گروه او با وزرات پارک‌های ملی، حیات وحش و حفظ گیاهان تایلند امکان می‌دهد از خفاش‌های بیشتر و بسیاری حیوانات وحشی دیگر نمونه‌برداری و بیماری‌های آن‌ها و خطرشان برای انسان را شناسایی شود.

دوئونگ و گروهش برای سفر بعدی خود برای شناسایی عوامل بیماری‌زا دنبال بودجه هستند، برای ادامه پایش خفاش‌های کامبوج و اینکه آیا باعث ابتلای انسان که گزارش نشده باشد شده‌اند یا نه. دوئونگ هنوز نتوانسته برای ادامه کار روی ویروس نیپا بودجه تامین کند و می‌گوید بدون بررسی بیشتر، احتمال یک شیوع فاجعه‌بار وجود دارد: «پایش طولانی کمک می‌کند برای پیشگیری از بیماری‌هایی که ممکن است از حیوان به انسان سرایت کنند و ناشناخته بمانند و باعث همه‌گیری وسیع‌تری شوند مسئولان را آگاه کنیم».

بدون آموزش مستمر، دانشمندان ممکن است نتوانند بسرعت ویروس‌های جدید را شناسایی کنند و تشخیص دهند، مانند کاری که سوپاپورن در تایلند در مورد کرونا کرد. این اطلاعات برای کار روی واکسن هم لازمند.

تابستان ۲۰۲۰ با تماس ویدئویی با سوپاپورن صحبت کردم و پرسیدم آیا به موفقیت قابل توجه گروهش افتخار می‌کند. او گفت: «افتخار؟ بله افتخار می‌کنم. ولی پروژه پردیکت تمرینی بود برای تشخیص ویروس‌های جدید منتقله از حیوانات. پس وقتی من و همکارانم ژن‌های ویروس کرونا را پیدا کردیم تعجب زیادی نداشت. دلیلش این پروژه تحقیقاتی بود. این به ما تجربه زیادی داد. ظرفیت ما را تقویت کرد».

دوئونگ و سوپاپورن امیدوارند برای مبارزه با ویروس نیپا در جنوب آسیا به همکاری ادامه دهند و با یکدیگر طرحی را برای پایش این ویروس در منطقه تهیه کرده‌اند. آن‌ها قصد دارند بعد از فروکش کردن بحران کرونا طرح خود را به «آژانس دفاعی کاهش تهدید» دولت آمریکا ارائه دهند. این سازمان بودجه کار‌هایی را تامین می‌کند که هدفشان کاهش خطر بیماری‌های عفونی است. در سپتامبر ۲۰۲۰، سوپاپورن با لباس سفیدِ آزمایشگاه در دفترش نشسته بود در حالیکه صد‌ها هزارنمونه کرونا، بسیار بیشتر از ظرفیت معمول آزمایشگاه، را بررسی کرده بود. پرسیدم آیا فکر می‌کند بتواند از همه‌گیری جهانی بعدی جلوگیری کند. لبخندی بر صورتش نشست و گفت: «سعی می‌کنم».