احکام و مجازات قتل عمد و غیر عمد در قانون چیست؟

 

فرارو-دیروز دادسرای عمومی و انقلاب تهران اعلام کرد: کیفرخواست پرونده قتل میترا استاد توسط محمدعلی نجفی شهردار اسبق تهران صادر شده است.

 

در کیفرخواست صادر شد مهم ترین اتهام محمدعلی نجفی قتل عمد است با این حال کمی قبل از تفهیم اتهام، لاله عقبایی که رسان‌ها او را یکی از وکلای نجفی معرفی کرده اند گفته بود شهردار پیشین تهران مرتکب قتل «غیرعمد» شده.

 

او گفته بود: «امیدواریم با بررسی اظهارات محمدعلی نجفی، نتیجه‌گیری بازپرس پرونده بر غیرعمد بودن قتل باشد، زیرا محمدعلی نجفی قصد قتل نداشت و میترا استاد، غیرعمد کشته شده است.» اتفاق که البته رخ نداد و اتهام نجفی «قتل عمد» عنوان شد. اما قتل عمد چیست و مجازات آن چه تفاوتی با قتل غیر عمد دارد؟

 

به طور کلی به موجب قانون مجازات اسلامی جرائم به سه دسته جرائم علیه اشخاص، جرائم علیه اموال و جرائم علیه امنیت تقسیم می‌شوند.

همان طور که می‌دانید جرم قتل سنگین‌ترین جرم علیه اشخاص می‌باشد که صدمات آن برای فرد قربانی غیر قابل جبران خواهد بود. طبق یک تعریف رایج جرم قتل عبارت است از سلب حیات از دیگری.

در قانون مجازات اسلامی قتل به سه نوع عمد، شبه عمد و خطاء محض تقسیم شده است در هر کدام از این تقسیمات شیوه دادرسی و مجازاتی که برای قاتل تعیین می‌شود متفاوت است لذا برای آشنایی بیشتر در این نوشتار قصد داریم به بررسی هر کدام از این قتل‌ها بپردازیم.

قتل عمدی
برای تحقق قتل عمدی سه حالت را می‌توان در نظر گرفت.

۱- حالتی است که شخص قصد کشتن شخص دیگری را دارد. اعم از اینکه کاری که انجام می‌دهد به لحاظ عرفی کشنده باشد یا نباشد.

فرض کنید شخص الف. قصد کشتن شخص ب. را دارد. حال ممکن است برای کشتن از اسلحه استفاده کند و به قلب وی شلیک کند یا اینکه وی را از بلندی پرت کند چنین کاری‌هایی نوعا کشنده هستند یعنی اگر شما به قلب هر انسانی شلیک کند به احتمال بسیار زیاد فوت می‌کند.

حال ممکن است الف. برای عملی ساختن قصد خود یعنی کشتن ب. با فعلی که عرفا کشنده نیست به حیات وی خاتمه دهد به عنوان مثال به مقتول سیلی بزند چنین کاری معمولاً موجب مرگ کسی نمی‌شود، اما از قضا در مورد شخص ب. منجر به مرگ شده است.

توجه به این نکته ضروری است که در اینجا آنچه اهمیت دارد این است که شخص الف. قصد کشتن شخص ب. را دارد و صرف این قصد کافی است تا عمل او جرم قتل عمدی محسوب شود و ما کاری به این نداریم که اقدامات الف. نوعا کشنده بوده یا نبوده است همین که وی قصد کشتن ب. را داشته است برای اینکه عمل وی قتل عمدی محسوب شود کافی است.

۲- حالتی است که شخص قصد کشتن شخص دیگری را ندارد در حالی که قصد انجام عملی را که نوعا کشنده است را دارد. به عنوان مثال می‌خواهد او را بترساند یا با وی شوخی کند، اما کاری را که انجام می‌دهد نوعا کشنده است.

فرض کنید شخص الف. بدون آن که قصد کشتن شخص ب. را داشته باشد برای اینکه وی را بترساند با اسلحه به قلب وی شلیک می‌کند یا اینکه سر وی را محکم به دیوار می‌کوبد یا اینکه به قصد شوخی فردی را که شنا بلد نیست به داخل استخر عمیقی پرتاب کند.

این اقدامات اگر منجر به مرگ شخص شوند قاتل به قتل عمدی محکوم می‌شود البته آنچه در اینجا اهمیت دارد این است که شخص الف. به کشنده بودن عمل خود آگاهی داشته باشد و چنین آگاهی‌ای مفروض است یعنی فرض بر این است که قاتل می‌دانسته انجام این اعمال نوعا کشنده است و اگر کسی مدعی خلاف آن است باید در محضر دادگاه اثبات کند.

۳- حالتی است که شخص نه قصد کشتن شخص دیگری را دارد و نه عمل و رفتار او به لحاظ عرفی کشنده است. اما این رفتار نسبت به قربانی خاص بر اثر بیماری، پیری، ضعف، کودکی و امثال آن یا به دلیل وضعیت خاص زمانی یا مکانی مثل گرما یا سرمای شدید کشنده است. به عنوان مثال سیلی زدن عمل نوعا کشنده نیست، اما همین عمل ممکن است نسبت به نوزاد یا کسی که عمل جراحی سنگین انجام داده کشنده باشد و منجر به مرگ او گردد.

در اینجا هم آنچه که مهم است علم و آگاهی قاتل به وضعیت خاص مقتول است که باید ثابت گردد. یعنی ثابت شود که قاتل می‌دانسته که مقتول در یک وضعیت خاص به سر می‌برد و انجام چنین عملی سبب مرگ او می‌شود. در غیر این صورت قتل واقع شده عمدی نیست.

 

بنابراین اگر شخصی نداند که دیگری ساعتی قبل عمل جراحی سنگینی انجام داده و به وی سیلی بزند و قصد قتل هم نداشته باشد و منجر به قتل گردد به قتل عمدی محکوم نمی‌شود، اما اگر بداند که وی عمل جراحی انجام داده و با این حال به وی سیلی بزند و موجب مرگ وی شود به قتل عمدی محکوم می‌شود.

مجازات جرم قتل عمدی
جرم قتل عمد در هر سه حالت گفته شده دارای مجازات قصاص نفس است. یعنی اولیای دم مقتول (ورثه‌ی شخص مقتول به جز زوج و زوجه) می‌توانند خواهان قصاص یعنی کشتن قاتل شوند. البته ممکن است اولیای دم گذشت کنند یا اینکه به جای قصاص، دیه دریافت کنند.

لازم به ذکر است که نرخ دیه برای سال ۹۸ مبلغ ۲۷۰ میلیون تومان تعیین شده است که در ماه‌های حرام (محرم، رجب، ذی الحجه و ذی القعده) این مبلغ ۳۶۰ میلیون تومان خواهد بود.

به موجب ماده ۶۱۲ قانون مجازات اسلامی هرکس مرتکب قتل عمد شود و شاکی نداشته یا شاکی داشته، ولی از قصاص گذشت کرده باشد و یا به هر علت قصاص نشود در صورتی که اقدام وی موجب اخلال در نظم و صیانت و امنیت جامعه گردد یا بیم تجری مرتکب یا دیگران گردد دادگاه مرتکب را به حبس از ۳ تا ۱۰ سال محکوم می‌کند؛ بنابراین اگر اولیای دم گذشت کنند ممکن است شخصی که مرتکب قتل عمدی شده به هیچ مجازاتی محکوم نگردد.

نحوه رسیدگی به جرم قتل عمدی
به جرم قتل عمدی در دادگاه کیفری ۱ رسیدگی می‌شود. دادگاه‌­‌های کیفری یک با یک رئیس و دو مستشار (۳ قاضی) در مرکز هر استان و گاه شهرستان­‌ها تشکیل می‌­شود البته با حضور ۲ عضو نیز می‌توانند رسیدگی کنند. در واقع در خصوص این جرائم با سیستم تعدد قاضی رسیدگی می‌شود.

لازم به ذکر است که محاکمات دادگاه کیفری ۱ ضبط صوتی و در صورت تشخیص دادگاه، ضبط تصویری نیز می‌شود و انتشار آن‌ها ممنوع و استفاده از آن‌ها نیز منوط به اجازه دادگاه است.

در خصوص رسیدگی به جرائم در صلاحیت دادگاه کیفری ۱ از جمله قتل عمدی هر یک از طرفین می‌توانند حداکثر ۳ وکیل به دادگاه معرفی کنند توجه به این نکته ضروری است که در پرونده‌های قتل عمدی اگر متهم وکیل معرفی نکند دادگاه برای وی وکیل تسخیری تعیین می‌کند.

قتل غیر عمدی
قتل غیر عمدی در یک تقسیم کلی به دو گروه شبه عمد و خطای محض تقسیم می‌گردد که در ادامه به بررسی هر یک می‌پردازیم.

قتل شبه عمد
۱- حالتی است که شخص قصد کشتن شخص دیگری را ندارد، اما قصد انجام رفتاری را نسبت به وی دارد، اما آن رفتار صورت گرفته به لحاظ عرفی کشنده نیست. مثل عمل والدین نسبت به فرزندی که به قصد تنبیه به طور متعارف او را کتک می‌زنند، اما اتفاقاً این عمل منجر به فوت کودک می‌شود.

۲- حالتی است که شخص نسبت به موضوع جهل داشته باشد. مثلاً الف. می‌خواسته رفتاری را نسبت به یک شیء یا یک حیوان انجام دهد، بعداً مشخص می‌شود که اشتباه کرده و موضوع در حقیقت انسان بوده نه شیء یا حیوان.

۳- در مواردی که جنایت به سبب تقصیر مرتکب واقع شده باشد البته مشروط بر اینکه مرتکب قصد کشتن نداشته باشد و عمل او هم نوعا باعث جنایت نگردد.

منظور از تقصیر بی احتیاطی، عدم مهارت، غفلت و مسامحه است. مثل آنچه که در تصادفات رانندگی رخ می‌دهد. شخص الف. (راننده) قصد کشتن شخص ب. (عابر پیاده) را ندارد، رفتار او (رانندگی) به لحاظ عرفی کشنده نیست، اما تقصیر راننده مثلاً داشتن سرعت زیاد سبب مرگ عابر می‌شود.

لازم به ذکر است که پزشکی که در درمان بیمار مرتکب تقصیر شده است و به دلیل آن تقصیر بیمار فوت کرده هم مرتکب قتل شبه عمد شده، زیرا پزشک هم قصد کشتن بیمار را ندارد.

مجازات قتل شبه عمدی
در این نوع قتل به دلیل عمدی نبودن مجازات قصاص منتفی می‌شود مجازات قتل شبه عمد پرداخت دیه توسط خود مرتکب است همچنین مرتکب به ۱ تا ۳ سال حبس نیز محکوم می‌گردد.

قتل خطای محض
قتل خطای محض حالتی است که شخص نه قصد کشتن شخص دیگری را دارد و نه قصد انجام عمل و رفتاری را دارد، اما به طور اشتباهی و خطایی قتلی واقع می‌شود.

برای قتل خطای محض سه حالت به شرح ذیل قابل تصور است:

۱- وقتی قتل در حال خواب یا بیهوشی واقع می‌شود. مثلاً شخص الف. در اثر غلتیدن در خواب باعث مرگ شخص ب. می‌شود.

۲- وقتی که قتل توسط صغیر یا مجنون ارتکاب یابد.

۳- حالتی که شخص نه قصد انجام رفتار و عملی را داشته و نه قصد کشتن دارد، اما در اثر اشتباه و خطا قتلی رخ می‌دهد. فرض کنید شخص الف. تیری را به قصد شکار رها کرده، اما به یک انسان برخورد می‌کند و باعث مرگ او می‌گردد.

ممکن است تصور کنید که این حالت با حالت دوم از قتل شبه عمد یکی است، اما باید توجه داشت که در قتل شبه عمد قاتل قصد انجام رفتاری را نسبت به مقتول دارد، اما نسبت به موضوع جاهل است، اما در این حالت مرتکب قصد هیچ گونه رفتاری را ندارد و در اثر اشتباه قتل واقع شده است.

در واقع در قتل شبه عمد قاتل به هدف مورد نظر شلیک کرده، اما فکر می‌کرده هدف شی یا حیوان است، اما بعد متوجه شده که موضوع انسان بوده، اما در قتل خطای محض قاتل واقعاً یک حیوان را هدف قرار داده، اما بر اثر اتفاقی مثل کمانه کردن تیر یا جای خالی دادن تیر به یک انسان اصابت کرده است.

مجازات قتل خطای محض
قتل خطای محض مستوجب پرداخت دیه است. اما در اینجا عاقله‌ی مرتکب ملزم به پرداخت دیه هستند. عاقله عبارت است از بستگان و خویشان ذکورِ (مرد) نسبی قاتل به ترتیب طبقات ارث. مثل پدر، پدر بزرگ، فرزند پسر، برادر، عمو، دایی و …. مبنای پرداخت دیه توسط این افراد در قتل خطای محض مبانی فقه است.

نحوه رسیدگی به جرم قتل غیر عمدی
رسیدگی به این جرائم در صلاحیت دادگاه کیفری ۲ است دادگاه کیفری ۲ با حضور یک قاضی در هر شهرستان تشکیل می‌شود در این جرائم هر یک از طرفین می‌تواند حداکثر ۲ وکیل معرفی کند.