کارون در آستانه خشک شدن

خشکی «کارون» شدت گرفته است، به‌طوری که عمق آن، در اهواز به یک متر رسیده است که حتی قایق تسمه‌ای هم نمی‌تواند در آن حرکت کند، آن هم در رودخانه‌ای که از گذشته‌های دور، امکان تردد کشتی، در آن فراهم بوده است. با این وجود، طرح‌های انتقال آب از بزرگ‌ترین رودخانه ایران به فلات مرکزی ایران، هر روز شدت می‌گیرد و وارد مراحل تازه‌ای می‌شود.

 اکنون کار به جایی رسیده که «مسعود اسدی»؛ رییس سازمان نظام صنفی کشاورزی خوزستان و رییس مجمع تشکل‌های کشاورزی ایران در نامه‌ای به نماینده مردم خوزستان در مجلس خبرگان رهبری و نماینده ولی‌وفقیه در خوزستان که عصر پنجشنبه 18 مهر، منتشر شد، خواستار توقف این طرح‌ها شده زیرا معتقد است تهدیدی برای امنیت ملی به شمار می‌آید.

 اسدی پس از افشا کردن طرح انتقال آب به «زایند‌ه‌رود» در بخشی از نامه آورده است: «هرچند خوزستان فرزندانی صاحب‌مقام در مرکز دارد اما متاسفانه آن‌ها نه از نظر عده و نه از نظر نفوذ و اثرگذاری به هیچ‌وجه قابل مقایسه با باند حامیان انتقال آب در مرکز نیستند... برای انتقال آب کارون گویی آرایش جنگی گرفته‌اند... همچنین تشکل‌های زیست‌محیطی و صنوف کشاورزی یا توانی ندارند یا آن‌هایی که دارند همانند نظام صنفی به دلیل شرایط خاص استان با احساس مسئولیت و تعهد و همچنین سرخوردگی ناشی از نبودن هرگونه همراهی در مقاومت در مقابل اجرای طرح‌های انتقال آب صلاح نمی‌دانند که نظیر همتایان اصفهانی خود از نفوذ و جایگاه اجتماعی خود به منظور ایجاد حرکت‌های صنفی کشاورزان جهت تحت فشار قراردادن دولت مرکزی استفاده کنند، بنابراین به نظر می‌رسد در این شرایط خوزستان حالت بلادفاع بوده و در مقابل سازماندهی عظیم انجام شده جهت انتقال آب هیچ‌گونه امکان مقاومت و جلوگیری فعال و بالفعلی وجود ندارد. لذا به نمایندگی از جامعه کشاورزان استان به عنوان متضرر اصلی اجرای طرح‌های انتقال آب از آن حضرات آیات عظام که همیشه و در هر زمان و هر برهه‌ای مصداق بارز حدیث شریف العلماء حصون الاسلام و ملجاء و پناهگاه مردم و کشاورزان و مایه خیر و برکت و احساس امنیت و آرامش مومنین و ساکنین این استان بوده‌اید ملتمسانه و عاجزانه درخواست می‌کنم به هر طریقی خصوصا توجه دادن و فعال و موظف کردن نمایندگان، مدیران، سیاسیون و نخبگان استان به پیگیری این موضوع از عملی کردن طرح‌های انتقال آب جلوگیری یا حداقل از حجم و میزان آن کاسته شود زیرا در صورتی که طرح‌های انتقال آب، تمام و کمال به بهره‌برداری برسد خوزستان با مشکلات شدید کم‌آبی مواجه خواهد شد و این موضوع در کلان امنیت ملی کشور هم اثرات منفی شدیدی خواهد داشت...»

درهمین خصوص «محمد درویش» هم به «بهار» گفت: «همه این طرح‌ها، تبعات زیادی به دنبال داشته، به‌خصوص سدهای ساخته شده روی کارون را هم نباید از نظر دور داشت که اگرچه برای انتقال برق، ساخته شد اما اکنون دیگر آبی نمانده تا برق تولید کند. این کم‌آبی به‌ویژه در محدوده آبادان، بهمنشیر و خرمشهر خود را بیشتر نشان می‌دهد به‌طوری که آب خلیج‌فارس در اوقات مَدّ، در پایاب کارون وارد رودخانه می‌شود و این شور شدن نخلستان‌ها و خاک منطقه را به‌دنبال داشته است.»

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور در ادامه، راهکار رفع این مشکل را رفتار براساس مزیت نسبی و طرح‌های آمایش سرزمین هر استان مطرح و بیان کرد: «نباید استان‌های مرکزی در طرح‌های توسعه‌ای خود، کشاورزی و صنایع پرمصرف آبی را قرار دهند، بلکه توریسم پزشکی یا تاریخی، اکوتوریسم، استحصال انرژی‌های نو یا کسب و کار سبز را درنظر بگیرند تا استان‌هایی که به لحاظ آبی، به پرآبی میل می‌کنند، شاهد گسترش کشاورزی باشند.»

رییس انجمن صنفی مهندسان صنعت آب خوزستان در گفت‌وگو با «بهار» به نگاهی در بین مدیران پرداخت که سال‌هاست در دنیا منسوخ شده اما در ایران ادامه دارد و آن، انتقال آب از یک حوضه آبی به حوضه‌ای دیگر است: «حتی اگر تصور کنیم که آب شرب کرمان یا اصفهان در وضعیت به‌شدت بحرانی قرار گرفته است اما اگر آب را بسته‌بندی شده به مردم تحویل دهیم ارزان‌تر از آن درمی‌آید که 67 کیلومتر تونل آن هم در بدترین شرایط به لحاظ زمین‌شناسی احداث کنیم. به‌هرحال اشکال در مدیران است که صرفا نگاه سازه‌ای دارند زیرا به نوعی منبع ثروت و قدرت به شمار می‌آید. درآمد عایدی سد گتوند هم سه‌هزار‌میلیارد تومان بود، حتی در بالادست سد کرخه، اکنون 30 سد در حال مطالعه است. وقتی آورد کرخه، 5‌میلیارد مترمکعب است طبیعی است که سدهایی با 5/12‌میلیارد مترمکعب مخزن، نتیجه‌ای مطلوبی را به بار نمی‌آورد.»

وی در ادامه به علم مدیران مربوطه به عدم آب مازاد در کارون و اصرار بر انتقال آب، افزود: «همه علمای علم آب و برق، می‌دانند که سه تا پنج‌میلیارد مترمکعب، آب اضافی در کارون وجود ندارد اما با ارائه گزارش‌هایی از آب ایام تَرسالی و پرآبی، این تصور را که آب، اضافی است، ایجاد کردند. حتی به لحاظ جمعیتی حوزه خوزستان و چهارمحال‌وبختیاری، بیش از اصفهان و یزد و کرمان دارد. نمی‌توان مردم را از منطقه‌ای که سالیان سال است در آنجا سکنا گزیده‌اند، بیرون کرد.

 چنین طرح‌هایی چون تونل و سد، نیاز به طرح جامع دارد که علاوه بر مطالعات فنی، مطالعات زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی هم در آن صورت می‌گیرد اما در اینجا، تنها مطالعات فنی، صورت گرفته است. در تونل کوهرنگ 3، از 27 کیلومتر، تنها 50 متر پایانی آن، دو سال است که به طول انجامیده و اکنون نیز، 13 متر دیگر از آن مانده است، آن هم تنها به این دلیل که مطالعات آن صورت نگرفته و ریزش و نشت آب دارد.»

«حمیدرضا خدابخشی» سپس به طرح مهم بهشت‌آباد اشاره کرد و اظهار داشت: «این طرح، در مرز خوزستان و چهارمحال‌وبختیاری در نزدیکی روستای کاج و شهر نائون (100 کیلومتری دهدز) واقع شده که یک‌میلیارد و 100‌میلیون مترمکعب آب را انتقال می‌دهد. کلید خوردن این طرح سبب خشک شدن سرچشمه‌ها و همچنین بی‌آبی پایین‌دست کارون می‌شود. هرچند حالا هم با سدهایی که در ترکیه و عراق روی دجله و فرات احداث کرده‌اند، دیگر آب آن‌ها وارد خلیج‌فارس نشده و حالا به جای ریختن آب کارون به خلیج‌فارس، فاضلاب‌ها و زِه آب‌های برگشتی از زمین‌های کشاورزی و شهرها دوباره به کارون می‌ریزد که عموما متعلق به بهمنشیر است.

 اما باید کوشید تا نگاه نهادینه شده درباره انتقال آب را عوض کنیم و بفهمانیم که دیگر انتقال آب از ارس به ارومیه، از زاب به ارومیه، از خزر به سمنان یا از خزر به قم و فلات مرکزی، دیگر توجیه ندارد. توسعه باید که متوازن و متعادل و مبتنی بر طرح‌های آمایش سرزمین باشد.»«نادره وائلی‌زاده»؛ فعال محیط‌زیست در خوزستان در گفت‌وگو با «بهار»، در این‌باره اظهار داشت: «بیش از ۵۰ سال پیش تونل کوهرنگ یک برای انتقال ۵۰۰‌میلیون مترمکعب، سال ۶۴ تونل کوهرنگ دو برای ۲۵۰‌میلیون مترمکعب، سال ۸۶ تونل چشمه لنگان برای ۱۵۰‌میلیون مترمکعب و امسال نیز طرح انتقال آب قم رود با ظرفیت سالانه ۳۰۰‌میلیون مترمکعب برای انتقال آب از سرشاخه‌های کارون و دز اجرا شده‌اند. همچنین طرح انتقال آب از طریق تونل کوهرنگ سه به میزان ۲۵۰‌میلیون مترمکعب، طرح انتقال آب به یزد با ظرفیت سالانه ۳۰۰‌میلیون مترمکعب، طرح انتقال آب به رفسنجان با ظرفیت سالانه انتقال ۲۵۰‌میلیون مترمکعب و طرح انتقال آب از رودخانه کرخه به ایلام با هدف انتقال ۳۰۰‌میلیون مترمکعب نیز ازجمله طرح‌هایی است که برای انتقال آب خوزستان درنظر گرفته شده که بعضی در مرحله طراحی و مطالعات و بعضی دیگر در مرحله اجرا قرار دارند.

حدود ۹۰۰‌میلیون مترمکعب آب از این میزان هم اینک توسط چهار تونل به زاینده‌رود منتقل می‌شود. اما آنچه بیش از همه نگرانی کار‌شناسان و افکار عمومی را به‌دنبال داشت طرح بزرگ احداث تونل بهشت‌آباد بود که با ظرفیت انتقال سالانه یک‌میلیارد و ۱۰۰‌میلیون مترمکعب، آب را به فلات مرکزی منتقل می‌کند. این طرح که فکر اجرای آن از سال ۸۵ علنی شد، برای نخستین‌بار در سال ۸۸ حدود ۴‌میلیارد تومان اعتبار برای مطالعه و اجرا گرفت، ‌گرچه عطارزاده معاون وزیر نیرو در ستاد خشکسالی خوزستان در‌‌ همان سال و در پاسخ به انتقادات، توپ را به زمین نمایندگان خوزستان در مجلس انداخت و آن‌ها را مسئول اختصاص بودجه به این طرح دانست، اما درعین‌حال وعده داد که طرح بهشت‌آباد با این اعتبار اندک اجرایی نمی‌شود و قطعا در مرحله مطالعه متوقف می‌ماند.

طرح بهشت‌آباد درنهایت در میان مخالفت کار‌شناسان، مسئولان، نمایندگان و مهم‌تر از همه افکار عمومی استان‌های خوزستان و چهارمحال‌وبختیاری، در آستانه استیضاح نامجو وزیر نیرو و با فشار مسئولان و نمایندگان استان‌های مرکزی، به‌ویژه اصفهان، در شورای‌عالی آب تصویب شد و وزارت نیرو اعلام کرد در هفته دولت امسال بهشت‌آباد کلنگ‌زنی می‌شود؛ این در حالی است که سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور در سال ۱۳۸۶، مرکز پژوهش‌های مجلس در سال ۱۳۸۷ و سازمان مدیریت منابع آب ایران به عنوان متولی آب کشور در تیر ماه سال‌جاری به آن اشکالات فراوانی گرفتند و آن را تایید نکردند.

تنها زمانی افتتاح آن توسط احمدی‌نژاد، منتفی شد که نمایندگان خوزستان و چهارمحال‌وبختیاری، تهدید به استعفا کردند. البته خوزستانی‌ها بر این عقیده‌اند که اصفهانی‌ها، بدون توجه به وضعیت آب خوزستان در حال تلاش برای اجرای این طرح هستند و البته اصفهانی‌ها با اعداد و ارقام بازی کردند، یعنی به جای وضعیت در کل دوره آبی، تنها آب دوره سیلابی کارون را مطرح کردند که بگویند کارون، آب اضافی دارد.» وی با اشاره به این‌که مطالعات این طرح از زمان دولت سازندگی آغاز شد، خاطرنشان کرد: «از یک سو نگاه به کارون همیشه منطقه‌ای بوده و از سوی دیگر مسئولان ارشد در کشور هم اصفهانی، یزدی یا کرمانی بودند و در تلاش برای انتقال آب از کارون. متاسفانه خوزستان هیچ‌گاه کسی را نداشته که مدافع آن باشد. همه این‌ها در شرایطی است که در دنیا عملیات سخت‌افزاری مانند این، منسوخ شده و همه به‌دنبال طرح‌هایی هستند که به‌صرفه و اقتصادی باشد. کمبود باعث خواهد شد تا املاح آب بالا رفته و قدرت خودپالایی از میان برود.»