حادثه سینما رکس آبادان

راديو بى بى سى، ۲۹ مرداد ۱۳۵۷: «دولت ايران مى گويد حمله تروريستى ديشب را كه به مرگ تقريباً ۴۰۰ نفر در سينمايى در شهر آبادان انجاميد رسماً بررسى خواهد كرد. بر طبق اخبار راديو ايران تاكنون اجساد ۳۷۷ نفر از زير آوار سينما بيرون آورده شده و گروه هاى امدادى هنوز مشغول جست وجوى خرابه هستند. سينما ديشب پر از تماشاچى بود كه ناگهان تروريست ها به هر چهار گوشه ساختمان آتش زدند. از آنجا كه درهاى خروجى سينما قفل بود تماشاچيان نتوانستند از ساختمان فرار كنند. خبرنگار بى بى سى در تهران مى گويد كه اين ضايعه، پرتلفات ترين حريق عمدى بوده كه اخيراً در ايران صورت گرفته.» («داستان انقلاب ايران» بى بى سى) 

حادثه آتش سوزى سينما ركس آبادان درست در بيست و پنجمين سالگرد كودتاى ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ روى داد و تدابير رژيم براى مهار انقلاب را بى اثر كرد.

نظاميان در پى حوادث روز ۲۰ مرداد اصفهان كه به كشته شدن عده اى از مردم معترض انجاميده بود، خود را براى رويارويى با زنجيره تازه اى از چهلم ها آماده مى كردند كه حادثه سينما ركس رخ داد و آنها را غافلگير كرد. دولت با توجه به سابقه آتش زدن سينماها به دست انقلابيون ، مخالفان خود را مسئول حادثه معرفى كرد.

مخالفان نيز حادثه را توطئه ساواك دانستند و با اشاره به بسته بودن درهاى خروج سينما و كارشكنى در رسيدن به موقع آتش نشان ها، اعلام كردند كه رژيم براى بدنام كردن انقلابيون اين جنايت را مرتكب شده است. استدلال ديگر مخالفان اين بود كه سينماهايى كه پيش از آن توسط انقلابيون آتش زده شده بود همه فيلم هاى «مستهجن» خارجى نشان مى دادند در حالى كه سينما ركس فيلم «گوزن ها» ساخته مسعود كيميايى را نمايش مى داد كه رويكردى آشكارا انتقادى داشت و حتى بخش هايى از آن سانسور شده بود.

• تير خلاص
حادثه سينما ركس براى دولت جمشيد آموزگار در حكم تير خلاص بود. آموزگار پس از انتخاب كارتر به رياست جمهورى ايالات متحده و با توجه به انتقاداتى كه او در تبليغات انتخاباتى نسبت به رژيم هاى ناقض حقوق بشر عنوان كرده بود جاى هويدا را گرفت. سوليوان (سفيرى كه دولت كارتر به تهران فرستاد) در خاطراتش اشاره مى كند كه در ملاقاتى با شاه نسبت به بعضى سياست هاى اقتصادى دولت اميرعباس هويدا انتقاد كرده است. شاه قدرى دلخور و حتى خشمگين شده و به او پاسخ داده است.

اما سوليوان چند روز بعد نشانه هايى از تغيير مى بيند. به نوشته او: «طولى نكشيد كه كابينه استعفا داد... نمى دانم ميان گفت وگوى من با شاه و تغييراتى كه او ايجاد كرد چه رابطه علت و معلولى وجود داشت. ترجيح مى دادم جواب اين سئوال را ندانم. برايم مشكل بود آن چه را كه در چنين جوابى مستتر بود بپذيرم.» («مأموريت در ايران» ويليام سوليوان، نقل شده در «معماى هويدا» عباس ميلانى)

روزى كه حادثه سينما ركس رخ داد، درست يك سال از نخست وزيرى آموزگار مى گذشت (او ۲۷ مرداد ۱۳۵۶ كار خود را آغاز كرده بود). در اين يك سال اتفاقات بسيار مهمى افتاده بود. شاه تقريباً همزمان با معرفى كابينه توسط آموزگار، سياست «فضاى باز سياسى» را اعلام كرد و مطبوعات و راديو تلويزيون به شكل بى سابقه اى شروع به انتقاد از دولت كردند. چندى بعد آموزگار با توجه به كسر بودجه شديد دولت، ناچار شد سياست رياضت اقتصادى را به كار گيرد. نمايش معروف جشن هنر شيراز كه صداى بسيارى از روحانيون و مخالفان دولت را بلند كرد در ماه دوم صدارت آموزگار اجرا شد. برنامه مبارزه با فساد رژيم و كار «كميسيون شاهنشاهى» نيز در همين دوره آغاز شد.

گروهى از صاحبنظران، تشكيل همين كميسيون و محاكمه وزيران و مقامات را جلوى دوربين تلويزيون از اشتباهات بزرگ رژيم مى دانند. از جمله عبدالمجيد مجيدى كه در سال هاى دهه ۵۰ وزير مشاور و رئيس سازمان برنامه و بودجه بود گفته است: «يكى از علل عمده اى كه انقلاب اسلامى را به وجود آورد همين تشكيل كميسيون شاهنشاهى بود. براى اين كه نتيجه اين كميسيون در واقع بى حيثيت كردن دولتى بود كه سيزده سال سر كار بود. مفتضح كردن سيستمى بود كه اين سيستم را اعليحضرت به وجود آورده بودند و قبولش داشتند.» («خاطرات عبدالمجيد مجيدى» به كوشش حبيب لاجوردى)

شب هاى شعر معروف انستيتو گوته كه در آن روشنفكران و نويسندگان سخنرانى هاى تندى عليه رژيم ايراد كردند در دوران آموزگار برگزار شد. تظاهرات ضد شاه در مقابل كاخ سفيد به هنگام سفر شاه و انتشار تصويرى از شاه كه در اثر استفاده پليس از گاز اشك آور گويى گريه مى كرد نيز در همين دوره بود. اما مهم تر از همه اينها انتشار مقاله معروف «رشيدى مطلق» در روزنامه اطلاعات بود كه مى توان گفت آتش انقلاب را شعله ور كرد. گفته مى شود شاه پس از انتشار مصاحبه آيت الله خمينى با روزنامه فرانسوى لوموند كه به تجديد فعاليت وى تعبير شد، تصميم گرفت به آن پاسخ دهد و نتيجه اين تصميم، مقاله موهنى بود كه با امضاى مستعار منتشر شد و خشم هواداران آيت الله را برانگيخت. اعتراض به چاپ همين مقاله در قم به كشته شدن تعدادى تظاهركننده انجاميد و زنجيره چهلم ها آغاز شد. چند ماه بعد، وقوع حادثه سينما ركس آبادان آخرين ضربه را به دولت آموزگار وارد كرد.

• اتهام
روز پس از حادثه، ده ها هزار تن از بستگان قربانيان و مردم شهر آبادان در مراسم تشييع جنازه كشته شدگان شركت كردند. آنها به رغم ادعاى دولت، ساواك را مسئول آتش سوزى مى دانستند و عليه شاه و حكومت او شعار مى دادند: «مرگ بر شاه»، «ارتش برادر ماست، خمينى رهبر ماست» و «نابود باد سلطنت پهلوى». پس از انقلاب (تا آنجا كه به ياد دارم) كس يا كسانى به اتهام آتش زدن سينما ركس آبادان محاكمه شدند كه ادعا مى كردند انگيزه انقلابى و مذهبى داشته اند. اما به هر حال روشن بود كه بسته ماندن درهاى خروجى سينما اتفاقى نبوده است. به نظر مى رسد نيروهاى امنيتى پس از آتش گرفتن سينما گمان كرده بودند با استفاده از اين موقعيت مى توان تبليغى مؤثر عليه انقلابيون به راه انداخت. اما آنها غافل بودند كه بخت از حكومت برگشته است و اعمال حكومتى كه در سراشيبى سقوط افتاد، به ضد خود تبديل مى شود.
آرشیو روزنامه شرق