نصر حامد ابو زید درگذشت

دنیای اسلام قرآن پژوهی را از دست داد که روزگاری "مرتد" خوانده و همسرش به او "حرام" شد.

ماجرای جنجالی نصر حامد ابوزید در سال 1992 و در هنگام تقاضای او برای ارتقا از سمت دانشیاری به استادی دپارتمان عربی دانشگاه قاهره آغاز شد.

او کتابها و مقالات خود را به کمیته ارزشیابی دانشگاه ارائه کرد، اما چند تن از اعضای کمیته در جریان بررسی آثارش وی را متهم به "توهین" به اسلام کردند؛ اتهامی که نه فقط موجب رد درخواست او شد بلکه پای مدعیان دیگری را به میان کشید که با استناد به قرائت خود از شریعت اسلامی توانستند در دادگاه مصر او را "مرتد" اعلام کنند.

کار به اینجا خاتمه پیدا نکرد. دادگاه تحت این عنوان که حامد ابوزید "کافر" شده است ازدواج همسر مسلمانش را نیز باطل اعلام کرد.

اما این همه خشم علیه کسی بود که گفته می شد در هشت سالگی حافظ قرآن بوده و در دوازده سالگی به اتهام ارتباط با اخوان المسلمین به زندان افتاده است. حامد ابوزید تحت تاثیر این علقه های دینی بود که به مطالعات اسلامی و زبان شناسی روی آورد. اما او به تدریج با فراگرفتن تئوری های ارتباطات و زبان شناسی، نظریات جدیدی درباره فهم و تفسیر قرآن ارائه کرد.

"پیامی از بهشت به زمین"
ابو زید قرآن را کلامی آسمانی می دانست که از همان لحظه ای که بر زبان پیامبر جاری شد به کتابی انسانی بدل گشت. او در کتاب خود مفهوم النص که به فارسی تحت عنوان "معنای متن" منتشر شده می نویسد: "قطعا این پیامی از بهشت به زمین است، اما پیامی که جدای از قواعد و واقعیات، ساختار فراگیر این واقعیات و مهمتر از همه چهارچوب های فرهنگی (جامعه) نیست."

به اعتقاد او خداوند برای سخن با بندگانش باید خود را در سطح آنان "تنزل" دهد و با استفاده از نظام فرهنگی و لغوی موجود با آنها سخن بگوید.

ابو زید با تاسی ازتوشیهیکو ایزوتسو اسلام شناس شهیر ژاپنی به بررسی هنجارها و عبارات قرآن پرداخت و این نظریه را مطرح کرد که خداوند به زبانی سخن گفت که واجد فرهنگ و واقعیات خاص و تاریخی اعراب بود.

این فرهنگ و تاریخ را نباید با عصاره پیام الهی اشتباه گرفت. بلکه با بهره گیری از تئوری و متدولوژی های زبان شناختی می بایست ورای معانی تاریخ رفت تا بتوان پیام پیام دهنده را درک کرد.

او با تاثیر پذیری از تاویل و هرمنیوتیک فیلسوفانی چون هانس گئورک گادامر به رابطه خاص و منحصر بفردی با قرآن قائل بود که در اعصار و فضاهای فرهنگی و اجتماعی گوناگون، متفاوت است. هیچ درک و تفسیر قطعی، نهایی و یگانه ای از کتاب مقدس وجود ندارد.

به زعم ابوزید کسانی که با نسبی بودن این قرائت ها مخالفند با نفی عقلانیت بشری عملا پیام اصلی قرآن را نفی می کنند. وی در کتاب مفهوم النص می نویسد عبدالله بن عباس یکی از صحابه پیامبر و مفسرین مشهور قرآن تندر و رعد را به فرشته ای تشبیه کرد که ابرها را با منجنیقی به حرکت در می آورد.

رهایی قرآن از "زندان حلال و حرام"
به گفته ابو زید همه مسلمین در آن زمان می دانستند که متون مقدس تبیینی از پدیده های فیزیکی و بشری ارائه نمی دهد، بلکه این بر عهده عقل بشری است که به مطالعه و شناخت طبیعت و انسان بپردازد: "چنین درکی (از نقش عقلانیت) است که مشخصا جزء مهمترین ریشه های دستاوردهای علمی و فنی دانشمندان مسلمان به حساب می آید." دستاوردی که به گفته او مسیحیان از مسلمین اخذ کردند و بنیان رنسانس را گذاردند.

ابوزید در تشریح رابطه اش با قرآن گفت بیش از سلفی ها که خود را به "حلال و حرام" در متن محدود کرده اند به این کتاب عشق می ورزد. کتابی که هنرهای سمعی و بصری بی بدیلی را خلق کرده، به گفته او امروز "ابزار" دست سیاستبازان شده است:

"هیچ کس از قرآن لذت نمی برد. ما با تلاوت قرآن یا در هراسیم و یا در آرزوی بهشت. ما قرآن را به متنی تبدیل می کنیم که یا تشویق می کند یا ارعاب. به هویچ و چماق (بدل می کنیم). من می خواهم قرآن را از این زندان رها کنم تا یکبار دیگر مولد فرهنگ و هنری شود که در جامعه ما خفه شده است."

ابو زید با تمایز قائل شدن بین تاویل و تفسیر نشان داد چگونه نسل اول متکلمین اسلامی همچون معتزله با بهره گیری از عقل به فهم قرآن همت گماردند. اما در قرون بعدی که نقل جای عقل را گرفت و تفسیر جای تاویل، اشاعره نقش استدلال عقلانی در فهم قرآن را انکار کردند و تاویل را نامجاز شمردند.

آنها معتقد بودند که اگر بر اوصاف خداوند واژه هایی همچون بصیر، رحیم و غیره بکار می رود نمی توان از حد معنای لفظی آنها عبور کرد. اشاعره حتی در مورد بهشت و جهنم هم به همان صورت های آمده در قرآن اکتفا کردند و فراتر رفتن از آنها را جایز نشمردند و به این ترتیب راه را بر یک نگرش فلسفی و عقلانی به دین بستند.

ابونصر در یکی از مهمترین کتابهای خود بنام "الاتجاه العقلى فى التفسير" به دفاع از این شیوه معتزله پرداخت و جهت گیری عقلی نسبت به قرآن یعنی استفاده از دانش های بشری در فهم قرآن را نه فقط جایز بلکه ضروری شمرد.

او که به سنت معتزله در ایران علاقه مند بود در میان متفکرین ایرانی نیز جایگاه و نفوذ ویژه ای داشت. علاوه بر "معنای متن" کتاب های دیگر او همچون "نقد گفتمان دینی" و "چنین گفت ابن عربی" به فارسی ترجمه شده است.

دادگاه تجدید نظر مصر سرانجام حکم ارتداد او را پس گرفت، اما ابو زید از ترس افراطیون به هلند رفت و در دانشگاه لیدن به تدریس پرداخت. او روز دو شنبه در سن 67 سالگی در بیمارستانی در مصر در گذشت. جسد او قرار است در زادگاهش شهر طنطا به خاک سپرده شود.

ابو زید در سال 2000 درمصاحبه ای گفت: "می خواهم به امت مسلمان بگویم که من مسلمان به دنیا آمده، مسلمان بزرگ شده و مسلمان زندگی کرده ام و انشا الله مسلمان هم از دنیا خواهم رفت."