محمد فرودی*؛ شاید کمتر باشند کسانی که با ماجراهای صمد آقا ناآشنایند، ماجراهایی کمدی که ضمن به تصویر کشیدن شرایط اجتماعی دهه ۵۰ انتقادات بسیاری را نیز به زبان طنز از این شرایط و تحولات اجتماعی که در حال وقوع است می‌کند. اگرچه شاید در اولین آثار پرویز صیاد چون سرکار استوار و قالیچه‌ی سلیمان نتوان آن پختگی لازم و دغدغه‌مندی کارگردان را مشاهده کرد اما با ادامه‌ی فیلم‌های صمد و خروج صمد آقا از سریال سرکار استوار و رفتن در قالب فیلم‌های سینمایی جای تا جا می‌توان نکات قابل‌توجه و تأمل‌برانگیز بسیاری را مشاهده کرد.
صمد آقا در ماجراهای خود نماد انسان روستایی چالاک، بی‌آلایش و دارای معصومیت ابتدایست که در اجتماع رو به مدرنیته‌ی زمانه‌ی خود با چالش‌های گوناگونی مواجه می‌شود، چالش‌هایی که گاه در محیط مدرسه و با آموزش و نظم موردنیاز آن بوده و گاه با فرصت‌طلبی و زیاده‌خواهی‌های انسان‌های مدرن شده‌ی شهری که به سودای منافع پا به روستای آن‌ها گذاشته و یا به دنبال سوءاستفاده از صمد هستند.
صمد آقا را شاید بتوان تصویرگر جدال جامعه‌ی سنتی و روستایی ایران دهه‌ی ۵۰ در مقابل تحولات رو به گسترش صنعتی و شهری در نظر گرفت که ضمن گسترش ماشین‌ها و ابزارآلات مدرن در حال به ورطه‌ی نابودی بردن همدلی، صفا و اخلاق جامعه سنتی است.
برای نمونه می‌توان به صمد آرتیست می‌شود اشاره کرد که یک گروه فیلم‌ساز پا به روستای صمد گذاشته و به دنبال سوءاستفاده خود دست به آموزش صمد و سایر روستایی‌ها برای بازیگری می‌زنند. آموزشی که روزبه‌روز منجر به نابودی روابط و قواعد سنتی حاکم بر روابط اجتماعی جامعه‌ی روستایی می‌شود. در این داستان با مش باقر با نماد شخصیتی ثروتمند و کدخدا به‌عنوان فردی مورد وثوق ولی منفعت‌طلب روبرو هستیم که برای منافع خود دست به همکاری با گروه فیلم‌ساز و تأمین مالی آن‌ها می‌زنند و درکنار و همراه آن‌ها سرکار استوار را می‌بینیم، به‌عنوان نماد حاکمیت که ضمن بی‌توجهی به این تغییرات اجتماعی تنها اولویتش حفظ نظم و کاهش درگیری است.
در کنار بریز و به پاش‌های این اعیان، روستایی‌های فریب‌خورده، مسخ‌شده و گرسنه‌ای هستند که بر هم خوردن روابط سنتی گذشته‌شان آن‌ها را به سمت چالش و درگیری‌های فراوان با یکدیگر برده است، چالش‌هایی از جنس فیلم‌های دهه‌ی ۴۰ و ۵۰ که ضمن برشمرده شدن آنان توسط کارگردان گاه انتقادهای تندی را نیز در خلال آن‌ها نسبت به نوع فیلم‌سازی‌های آن دوران و فساد اخلاقی جاری‌اش می‌کند.
در مقابل این تحولات ما آق میرزا متولی امامزاده به‌عنوان نماد روحانیت دارای جایگاه و سنتی آن دوره را می‌بینیم که علیه این تحولات اجتماعی و بر هم خوردن نظم، دست به انتقاد و مخالفت می‌زند. اگرچه نسبت به این مخالفت که توسط آق میرزا و بخشی از روستایی‌ها صورت می‌گیرد سرکار استوار به جهت آنکه در ابتدای امر این مسئله باعث سرگرم و درگیر شدن مردم روستا می‌شود بی‌توجهی می‌کند ولی این سرگرمی زمانی که با بر هم خوردن نظم همراه می‌شود سرکار استوار به فکر زدن پولتیک های معروف و پیش‌پاافتاده‌ی خود برای استقرار نظم می‌شود.
در این مجموعه فیلم‌ها نقش ننه آقا به‌عنوان مادر سنتی ایرانی و عین‌الله یا همان آقای باقر زاده نیز به‌عنوان نماد روشنفکران دست‌وپا چلفتی، بی‌سواد و بی‌عملی که مدتی را نیز در خارج روستا زندگی کرده و تنها ظواهر مدرن را با خود به همراه دارد، نیز قابل‌توجه است.
دراین‌بین رقابت عشقی میان عین‌الله و صمد بر سر لیلا نیز بر جذابیت داستان‌های صمد می‌افزاید. نقش قابل‌توجه دیگر، می‌توان لیلا را معرفی کرد چون نماد دختران سنتی در انسداد جامعه که در اعمال و روابط خود با محدودیت‌های بسیاری مواجه است. در انسداد بودنی که پرویز صیاد آن را در فیلم (صمد و لیلا، سامی و لی‌لی) به‌خوبی به تصویر می‌کشد.
از میان این آثار سینمایی داستان (صمد در بدر می‌شود) نیز در کنار سایر آثار پرویز صیاد چون اثری که بازگویی تحولات اجتماعی دهه ۵۰ می‌کند قابل‌توجه است. فیلم سینمایی که اگر بخواهیم به‌صورت کوتاه از آن سخن بگویم باید گفت این اثر به‌نوعی بازگوی مهاجرت صمد روستایی به شهر به مثال بسیاری از مردم روستایی آن دوره است که برای تأمین خود به شهر آمده و با اختلافات فرهنگی بسیاری با جامعه‌ی شهری روبرو هستند.
البته در کنار این اختلافات پرویز صیاد همان دوگانه‌ی خان و رعیتی مش باقر و صمد را نیز به تصویر می‌کشد که مش باقر با آمدن به شهر و آوردن سرمایه‌های خود تبدیل به یک بسازبفروش یا همان خان جامعه‌ی شهری با تغییر ظواهری چند شده و در مقابل صمد مجبور به رفتن به‌سوی اشتغال‌های کاذب می‌شود. اشتغال‌های کاذبی چون فروش مواد و دست‌فروشی که دوستان او در روستا یعنی قوچ علی و مارگیر به آن اشتغال دارند. البته در این داستان مورد سوءاستفاده قرار گرفتن صمد بی‌آلایش و ساده‌ی روستایی نیز توسط بنگاه‌دار و شاگرد آنکه نمادهای افراد شهری، منفعت‌طلب و مال‌اندوز هستند نیز به‌عنوان متن داستان قابل‌توجه بسیار است.
در باب تحولات اجتماعی این دهه که در انتها منجر به انقلاب ۵۷ شده و همچنین سخن از آن در فیلم‌های صمد آقا به حتم می‌توان بسیار گفت که از این مجال خارج بوده و برای ایجاد علاقه نسبت به بازبینی این داستان احساسم بر این است که این حد کفایت لازم می‌کند.
پژوهشگر حوزه‌ی توسعه*
