امام خمینی (ره) در گفتمان خاتمی

روزبه کردونی*: با نزدیک شدن به زمان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری، گروهها و احزاب سیاسی، همچنین کاندیداهای ریاست جمهوری حضوری فعال تر در عرصه سیاسی اجتماعی کشور دارند.

بی شک در این وادی یکی از موارد مهمی که در خصوص جهت گیری های این کاندیداهای ریاست جمهوری مورد توجه می باشد ،نگاه و رویکرد آنها به شخصیت بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران و تحلیلی است که از اندیشه ها ی امام راحل دارند.

در این میان به منظور بررسی جهت گیری و رویکرد اصلاح طلبان با محوریت سید محمد خاتمی به اندیشه ها و دیدگاه های امام خمینی (ره) در این مقاله به بررسی «وجود مورد تاکید شخصیت امام خمینی در گفتمان سید محمد خاتمی» پرداخته است تا تفسیر و تبیین سید محمد خاتمی و اصلاح طلبان را،از شخصیت و اندیشه های بنیانگذار راحل انقلاب ارئه دهد.

لازم به ذکر است در این مقاله شش سخنرانی سید محمد خاتمی به عنوان رئیس جمهور اسلامی ایران از سال های 76 تا 81 که همگی در مراسم سالگرد ارتحال امام خمینی(ره)ایراد شده است مورد بررسی قرار گرفته است. در این تحقیق که به روش تحلیل گفتمان صورت گرفته است، پس از بررسی گزاره های کانونی که سید محمد خاتمی در این سخنرانی ها در خصوص امام خمینی (ره)به کار برده است، پیش فرض های سید محمد خاتمی در خصوص امام خمینی (ره)تحلیل شده و سپس نتیجه گیری مقاله ارائه می شود. 

لازم به ذکر است بررسی جهت گیری اصلاح طلبان (با محوریت سید محمد خاتمی) به اندیشه ها ی امام خمینی (ره)از آن جهت حائز اهمیت است که بخش عمده ای از اصلاح طلبان حامی سید محمد خاتمی امروز در زمره پشتیبانان مهندس موسوی هستند و لذا بدین وسیله می توان تا حدود زیادی نحوه نگرش حامیان مهندس موسوی به گفتمان و اندیشه های بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران را تشخیص داد.

الف – مفاهیم کانونی به کار رفته در خصوص امام خمینی (ره)از سوی سید محمد خاتمی
واژگان نقش بسیار مهمی در گفتمان دارند.گونه های مختلف گفتمان بسته به موضوع، هدف و عوامل دیگر، با انواع واژگان خاص تجانس دارند. تحلیل واژگان به طور سنتی، در مطالعات ایدئولوژی و زبان دارای اهمیت است. واژگان انتخاب شده بیان کننده ارزش ها و هنجارها هستند و برای قضاوت ارزشی مورد توجه و استفاده قرار می گیرند.

با این وصف مفاهیم کانونی و واژگان اساسی که آقای خاتمی در این متون در خصوص ویژگیهای امام خمینی(ره) بکار می برد عبارتند از :
منادی اسلام عزت بخش ، مظهر عزت مردم، مرجع دینی استقلال طلب ، مدافع روحانیت اسلام و شیعه ، اهتمام ویژه به متفکران غیر حوزوی ، جوان گرا ، تاکید کننده بر وحدت و همدلی،دیندار ، در راس مهمترین حرکت انقلابی زمان قرار گرفتن ، جمع بین فلاح و آزادی ،خود باوری،پیشوای نهضت ، رسیدن به اوج آگاهی های عمیق اسلامی ، وجود اجتهاد پویا و کارساز اسلامی در بینش امام خمینی ، تاکید امام بر مردم و حضور مردم ، حکیم ، عارف ، متفکر ، باور دینی متکی بر علم و عرفان ، قیام برای تاسیس حکومت اسلامی ، نوآوری و شجاعت ، اعتماد و اهمیت به مردم ، حضور امام در راس حرکت عظیم اجتماعی ، ارادت به اهل بیت ، آمادگی امام برای فداکاری در راه دین،مصلح تاریخ اسلام ، تاکید امام بر ضرورت باز گشت به خویشتن ، تکیه امام بر عنصر زمان و مکان ، پایبندی امام به هویت ایرانی خود ، شاعر توانا و غزل سرای زبر دست ،احیا گر دین ، اصلاح گر مسلمان ، مظلومیت امام به دلیل عدم ارائه تحلیل درست و جامع از شخصیت امام ، اجتهاد پویای امام و نقش زمان و مکان در این اجتهاد ، آزادی گرا و پیشرفت طلب .

ب- پیش فرضهای خاتمی در خصوص امام خمینی
در هر گفتمان پیش فر ضها مفروضات ذهنی هستند که مسلم فرض می شوند و بر قضاوت و داوری فرد و تعریف و مفهوم سازی او از واقعیت تاثیر دارند. پیش‌فرض‌ها، افکار قالبی و پیشداوری‌ها ، زیرساخت استدلال و استنتاج نویسنده یا گوینده را شکل می‌دهند. بنابراین شناخت پیش‌فرض‌ها، تحلیل‌گر را قادر می‌سازد به لایه‌های زیرین یا اهداف واقعی صاحب اثرپی ببرد. پیش فر ضها و معانی ضمنی در سخنرانی های سید محمد خاتمی پیرامون امام خمینی (ره) در متون مورد بررسی به شرح ذیل می باشند : 

1- نظریه مصلحت در بینش امام خمینی شکستن هر بن بست برای پیشرفت جامعه است . 

2- نظر امام در باره اجتهاد منشا تحول عظیم ،در نظامی است که باید جامعه بشری را ادراه کند . 

3- در دنیای کنونی برای دفاع از اسلام و ایستادن در برابر خطرها یک راه وجود دارد و آن دفاع همه جانبه نظری و عملی از چهره مردمی اسلام است که در نظریه امام خمینی متبلور است . 

4- امام نماینده اسلام مردم سالار ، آزادی گرا و پیشرفت طلبی است انقلاب ما بر آن پایه بوجود آمده است . 

5- نتیجه حرکت اصلاحی قشری ، ارتجاع خشونت و مادی گری است و نتیجه حرکت اصلاحی مترقی که امام خمینی نماینده آن است ،رسیدن به وضعیتی نو ، منطق گرا ، پیشرو و معنوی است.

6- حرکت اصلاحی امام خمینی که با همت مردم پیروز شده است می تواند برای همه کشورهای مسلمانی که خواستار استقلال ، پیشرفت و مردم سالاری هستند ، الگو باشد . 

7- اسلام مورد تاکید در حرکت اصلاح گرای امام خمینی اسلام فرا زمانی و فرا مکانی است . 

8-امام به صراحت نظر مردم را در تاسیس حکومت اسلامی شرط می دانست . 

9-راز و رمز محبوبیت امام خمینی در بین مردم این بوده است که وی منادی اسلام عزت بخش است . 

10-امام همواره به متفکران دانشگاهی اهتمام ویژه داشت و برای پیشرفت کشور تاکید می شود که دانشگاهیان و روحانیون با حفظ هویت و پایگاه خود کنار هم باشند. 

11--دو وجهه مهم انقلاب اسلامی یکی احیای حقیقت وحی بر پایه اجتهاد مستحکم ، پویا و روز امد امام خمینی و دیگری ایجاد نظام اسلامی که مهمترین پایگاه آن مردم و حضور و رای مردم است ، می باشد. 

12-در بینش امام خمینی مردم هم در ایجاد نظام اسلامی و هم در نظارت بر آن نقش اول را دارند. 

13-در اجتهاد پویای امام خمینی هم عقل بشری ، هم مصلحت بشری ، هم نگاه به آینده وجود دارد.

بررسی این پیش فرضها و متن سخنرانی ها روشن می سازد که خاتمی بر این باور است که راز ورمز محبوبیت امام خمینی (ره)و تاثیر وی در دلها از آن جهت است که اولا امام از پایگاه اسلام خواستار استقلال و حق حاکمیت مردم بر سرنوشت خود شد و ثانیا امام استقلال ، آزادی و حاکمیت بر سرنوشت را برای مردم و عزت مردم می خواست . خاتمی امام را مظهر عزت مردم می داند چون امام مردم را باور داشت و مخاطبی جز مردم نداشت. 

خاتمی با تاکید بر اینکه امام بزرگترین مدافع روحانیت بوده است اشاره می کند که امام همواره دو آفت را متوجه روحانیت می دانست ، یکی عامل بیرونی که در صدد تضعیف روحانیت است و دیگری عامل درونی که آن عقب افتادن روحانیت از زمان خود و دور شدن از درک زمان و مکان بود. 

خاتمی در سخنان خود بارزترین وجهه امام خمینی را وجهه عرفانی شخصیت امام بیان می کند . وی همچنین نگاه یک بعدی در عرفان را ، که حاصل آن این است که انسان به خیال این که فقط باید خدا را ببیند ، جز خدا را نبیند ، یک لغزش مهم و یک تصوف عرفانی بیان می کند و تاکید می کند، امام خمینی به عنوان یک عارف خود ساخته برای نجات دنیای مردم در راس مهمترین حرکت انقلابی زمان قرار می گیرد و همین موضوع وجهه بارز عرفانی امام است.
 
سید محمد خاتمی با بیان اینکه امام خمینی جمع بین فلاح و آزادی و یک عارف انقلابی است ، از یکسو بین عرفان امام و تصوف عرفانی تفکیک قائل می شود و از سوی دیگر، هم رستگاری مردم بدون اهمیت دادن به دنیا و هم آزادی بدون چارچوب را رد می کند، و این تحلیل را ارائه می دهد که دیانت می گوید فلاح ( رستگاری ) و آزادی با هم هستند و امام خمینی تبلور این نگاه دینی است. 

سید محمد خاتمی در بیانات خود دو کار مهم پیامبر را اولا بیان حقیقت دریافتی از خداوند و ثانیا بنای زندگی و نظام اجتماعی براساس حقیقت دریافتی تحلیل می کند و بیان می دارد پس از رحلت پیامبر قسمت دوم رسالت پیامبر و در زمان امام حسن (ع) هر دو قسمت رسالت پیامبر با ،خطری بسیار جدی روبرو شد ، یعنی از یک طرف خطر تحریف حقایق دین و از طرف دیگر خطر انحراف نظام اجتماعی مورد نظر پیامبر پدید آمد . آقای خاتمی سپس عنوان می کند انقلاب اسلامی با رهبری امام خمینی احیای هر دو قسمت معطل مانده و آسیب دیده رسالت پیامبر اکرم بوده است . از این منظر کار امام خمینی شبیه کار پیامبر اسلام می باشد. 

خاتمی در گفتمان خود تفسیری ارائه می دهد که طی آن زمان ، مکان و درک مقتضیان زمان در اندیشه امام خمینی نقش بارز و محوری دارد . خاتمی همچنین بر وجه محوری نقش مردم در بینش امام خمینی تاکید می کند و نظام اسلامی ایران را که حاصل بزرگ کار امام است ، نظامی تبیین می کند که در آن مردم یک واقعیت اند و تشریفات نیستند و همه ارکان نظام اسلامی اعتبار خود را از مردم می گیرند و رهبری این نظام نیز اولا منتخب خبرگانی است که مشروعیت خود را از مردم می گیرند، ثانیا این رهبری تحت نظارت نهاد خبرگانی است که نماینده مردم در جامعه اسلامی هستند. 

خاتمی در گفتمان خود ، با ذکر سخنانی از امام خمینی این تحلیل را بیان می کند که آزادی اسلامی مد نظر امام خمینی مشتمل برآزادی اندیشه ، آزادی بیان ، آزادی انتخاب و آزادی نظارت همه جانبه ملت بر ارکان حکومت است . خاتمی همچنین تاکید می کند که امام خمینی به عنوان یک امر اعتقادی به آن رسیده بودکه حکومت دینی باید به در خواست و اراده مردم باشد . خاتمی سپس عنوان می کند تا قرن هفتم اجماع علمای شیعه و سنی نیز همین بوده است ولی در قرن ششم وهفتم با استیلای حکومتهای زور گو و استبدادی که مردم را به نام دین سرکوب می کردند یک نظریه انحرافی و ویرانگر بوجود آمد که می گفتند علاوه بر رای مردم یک عامل دیگر سبب تحقق حکومت اسلامی می شود که آن تسلط بالغلبه است . خاتمی در سخنان خود اندیشه امام خمینی را تقابل با تفکر تسلط بالغلبه تفسیر کرده و نصریح می کند که اما م نظر مردم را در تاسیس حکومت اسلامی شرط می دانسته است. 

خاتمی در این متون امام خمینی را به عنوان یک احیاگر دین و اصلاح گر امور مسلمانان مطرح می کند . البته خاتمی بین حرکت اصلاحی قشری که به صورت و قشر اسلام می چسبد و حرکت اصلاح گری که به جوهر ثابت د ین خدا وفادار است ولی این جوهر را فراتر از زمان و مکان می داند تفاوت قائل می شود و امام خمینی متعلق به جریان دوم ارزیابی می کند . خاتمی امام خمینی را نماینده اسلامی می داند که نباید در پیچ وخم های دنیای پیچیده امروز به توانایی متهم شود ، اسلامی که خود محرک و عامل بر انگیزاننده برای ترقی و پیشرفت جوامع اسلامی است . 

نتیجه گیری
این مقاله در بیان عناصر اصلی ساخت گفتمان خاتمی در رارتباط با امام خمینی بیان می کند که این گفتمان مفاهیم کانونی که در خصوص امام خمینی بکار می برد عبارتند از :
احیاگر دین ، اصلاح گر مسلمان ، اجتهاد پویای امام و نقش زمان و مکان در این اجتهاد ، نظریه مصلحت دربینش سیاسی امام ، مصلح تاریخ اسلام، تاکید بر ضرورت باز گشت به خویشتن ، پایبندی امام به هویت ایرانی خود ، محوریت مردم در اندیشه امام ، باور دینی متکی بر علم و عرفان ، نو اوری و شجاعت ، اعتماد و اهمیت به مردم ، حضور امام د رراس حرکت عظیم اجتماعی ، اارادت به اهل بیت ، آمادگی امام برای فداکاری در راه دین ، دینداری ، در راس مهمترین حرکت انقلابی زمان قرار گرفتن ، جمع بین فلاح و ازادی خود باوری ، وجهه عرفان ی، منادی اسلام عزت بخش . گفتمان خاتمی امام را نماینده اسلام مردم سالار ، آزادی گرا و پیشرفت طلب معرفی می کند و بر جایگاه رفیع مردم در بینش امام تاکید می کند و عنوان می دارد که اسلام اصلاح گرای امام بر وجدان آزاد و جان انتخاب گر انسانی که خداوند او را مختار و با شعور آفریده است ، تکیه دارد و لذا به صراحت نظر مردم را در تاسیس حکومت اسلامی شرط می داند و بر حقوق افراد و بر ازادی های مشروع انسان به عنوان یک ارزش الهی پا فشاری می کند .
از منظر دیگر خاتمی درتحلیل شخصیت امام خمینی بر یک نکته کلیدی تاکید می کند که آن "وجه دینی مردم باور" امام خمینی است . بر این اساس خاتمی اشاره می کند که « امام خمینی از دو جهت مظهر عزت مردم بود یکی اینکه از پایگاه اسلام خواستار حق حاکمیت مردم بر سرنوشت خود شد و دیگری اینکه امام مردم را باور داشت و امام مردم بود».
در این میان باید تاکید کرد گفتمان خاتمی، گفتمانی است که نسبت به دانش زمینه ای خود خلاق است و در عین حالی که دارای وجه تعیین کنندگی می باشد ، در تلاش است تا مبانی فکری و تاریخی خود را در چار چوب اندیشه های امام خمینی تبیین کند .

*دبیر سازمان دانشجویان و دانش آموختگان استان خوزستان