اقلیم کردستان رقیب نفتی جدید ایران

منطقه «اقلیم کردستان»، منطقه‌ای فدرالی در شمال عراق است که به وسیله دولت منطقه‌ای کردستان (حکومت اقلیم کردستان) اداره می‌شود. حکومت اقلیم کردستان و دولت مرکزی عراق در مسایل مربوط به حاکمیت همواره با اختلافاتی روبه‌رو بوده‌اند که به درگیری‌های بین طرفین دامن زده است؛ اختلافاتی که با به مشام‌رسیدن بوی نفت به‌شدت به آن دامن زد.

منابع غنی نفتی کردستان با برآوردی حدود 45بیلیون‌بشکه، در کنفرانس انرژی 2012، توجه شرکت‌های بزرگ نفتی را به خود جلب کرده است. بر اساس گزارشی از مرکز بین‌المللی تحقیقات صلح IPSC، ذخیره نفت‌خام اقلیم کردستان با ذخیره نفت‌خام در لیبی و گاز طبیعی اقلیم نیز با ذخیره گاز کشور قزاقستان برابری می‌کند.

منابع نفتی این خطه به‌قدری غنی است که کارشناسان، نفت اقلیم کردستان را به اقیانوسی تشبیه کرده‌اند، به طوری که هم‌اکنون میدان نفتی شیخان به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین میدان‌های نفتی کشف‌شده جهان در خشکی ظرف 20سال گذشته توصیف می‌شود. میزان ذخایر نفت خام موجود در میدان نفتی شیخان 14میلیاردبشکه ارزیابی شده است.

عظمتی که منابع رسمی عراق نیز بر آن صحه گذاشته‌اند، تا آنجا که وزارت نفت عراق تصریح کرده ذخیره نفت در عراق در حال حاضر به 150میلیاردبشکه رسیده‌ که این میزان 11درصد ذخیره نفت در کل جهان است و ذخیره نفت اقلیم کردستان عراق نیز پنج‌درصد ذخیره کل جهان را شامل می‌شود.

مجموع این موارد موجب شده صنعت نفت در اقلیم به‌سرعت در حال رشد باشد، به طوری که در سال 2008 تنها سه‌ردیف چاه نفتی وجود داشت اما سال گذشته این تعداد به 24ردیف رسیده و انتظار می‌رود تا سال آینده به 40ردیف چاه نفتی برسد.

در حال حاضر در 17منطقه اقلیم کردستان استخراج نفت صورت می‌گیرد. شرکت‌هایی مانند اکسون‌موبیل، شورون آمریکا، توتال فرانسه و گازپروم روس مسوول کشف و استخراج نفت در اقلیم کردستان هستند. دو شرکت بزرگ ترکیه نیز در اقلیم کردستان عراق در این حوزه فعال هستند. کشور آمریکا با 19درصد، هندوستان 13درصد و چین 19درصد در شمار مشتری‌های خرید نفت عراق هستند.

اگر این سطح کلان از سرمایه‌گذاری‌های خارجی موجب شود کردستان تا سال 2019، به هدف تولید دومیلیون‌بشکه در روز دست یابد و با فرض اینکه قیمت هر بشکه نفت در سال 2019 چیزی حدود صددلار باشد، آنگاه درآمدهای اقلیم کردستان به رقم 76بیلیون‌دلار خواهد رسید که شش‌برابر بیشتر از بودجه‌ای است که در حال حاضر از بغداد دریافت می‌کند.  اما اقلیم کردستان در مسیر تحقق این هدف با مانع بزرگی روبه‌رو است و آن چیزی نیست جز land lockبودن یا همان محصوربودن این ناحیه در خشکی‌، در حقیقت با وجود اینکه دولت عراق دسترسی مستقیم به خلیج‌فارس دارد، اما این خاصیت برای اقلیم کردستان چندان مفید و کارآمد نخواهد بود زیرا اختلافات نفتی بین دولت مرکزی عراق و اقلیم کردستان عراق سال‌هاست ادامه دارد. مشکلات دو طرف، از جمله بر سر کنترل میادین نفتی، مرزهای اقلیم کردستان و سهم هر طرف از درآمدهای نفتی است.

دولت اقلیم کردستان عراق ادعا می‌کند بر اساس قانون اساسی فدرال عراق، حق استحصال و صدور نفت این منطقه، به این دولت تعلق دارد.

به طور کلی، وزارت نفت عراق اصرار دارد تمام قراردادهای هیدروکربنی در گستره سرزمینی عراق باید به وسیله دولت ملی این کشور امضا شود و تمام نفت تولیدشده در منطقه حکومت اقلیم کردستان از طریق سازمان دولتی بازاریابی نفت عراق (SOMO - State Organization for Marketing of Oil)، به‌عنوان بازوی صادراتی نفت این کشور حمل‌ونقل شود.

این در حالی است که حکومت اقلیم کردستان، در سال ٢٠٠٧، قانون هیدروکربن‌های خود را در غیاب یک قانون ملی حاکم بر سرمایه‌گذاری در حوزه نفت و گاز عراق، به تصویب رسانده است، در نهایت مجموع این موارد موجب شده اقلیم کردستان به دنبال راه دیگری برای جاری‌کردن ذخایر انرژی خود به شریان‌های جهانی باشد و آن راه به غیر از مسیر همسایگان امکان‌پذیر نیست. در بین همسایگان کردستان عراق، سوریه به علت جنگ داخلی و رابطه تیره و تار با این اقلیم گزینه مطلوبی نیست. ایران نیز به جهت محصورماندن در حجم عظیم تحریم‌های بین‌المللی به هیچ‌وجه گزینه عملیاتی نیست و فقط گزینه همسایه شمالی یعنی ترکیه باقی می‌ماند؛ گزینه‌ای که شاید خیلی از تحلیلگران مدعی بودند با توجه به بحران و کینه‌های تاریخی بین کردها و ترک‌ها عملی نباشد اما قرن بیست‌و‌یکم در این مورد نیز ثابت کرد در نبرد بین تجارت و حیثیت، این تجارت است که ظفرمند از میدان نبرد به بیرون می‌آید، به طوری که هم اکنون صادرات نفت و گاز اقلیم از طریق ترکیه بخش عمده‌ای از فاز اجرایی و عملیاتی خود را پشت سر گذاشته و این زمینه فراهم شده است با صادرات گاز کردستان در سطح کلان به ترکیه و سپس از طریق ترکیه به اروپا، کردستان وارد نقشه انرژی جهان شود.

البته مسیر اقلیم در فاز وسوسه‌سازی دیگر منابع انرژی، یعنی نفت به این سختی نیست، زیرا اقلیم کردستان در حال حاضر ظرفیت تولید 250هزاربشکه نفت در روز را دارد و طبق اظهارات مقامات اقلیم این رقم تا پایان سال جاری به 300هزاربشکه و تا سال 2015 به یک‌میلیون‌بشکه در روز خواهد رسید.

تا جایی که مسعود بارزانی؛ رییس حکومت اقلیم کردستان اعلام کرده صادرات نفت خام از اقلیم کردستان می‌تواند تا سال ٢٠١٩ دومیلیون‌بشکه در روز افزایش پیدا کند؛ مجموع اظهارات و برآوردهایی که حکایت از طرح‌های بلندپروازانه حکومت اقلیم کردستان برای صادرات نفت‌خام منطقه خود دارد؛ بلندپروازی‌ای که خوش‌خیالی محض نیست و دولت اقلیم کردستان سرسختانه به دنبال عملیاتی‌کردن آن است، به طوری که خط اول انتقال نفت اقلیم کردستان تقریبا به اتمام رسیده و به خط لوله موجود کرکوک- جیحان متصل می‌شود. این خط لوله که ظرفیت انتقال 6/1میلیون‌بشکه نفت را دارد، در حال حاضر فقط بخشی از ظرفیت آن برای انتقال نفت عراق به بندر جیحان استفاده می‌شود و می‌تواند تا روزانه ٧٠٠هزاربشکه نفت خام اقلیم کردستان را نیز وارد بازارهای جهان کند. از سوی دیگر اخبار منابع رسمی حاکی از آن است که دولت اقلیم در تلاش است قرارداد چندمیلیارددلاری احداث خط لوله انتقال نفت و گاز را با ترکیه منعقد کرده که بر اساس آن، بخشی از نفت و گاز خود را به ترکیه و سپس از طریق ترکیه به بازارهای جهان صادر کند. در این صورت اقلیم می‌تواند روزانه دومیلیون‌بشکه نفت خام و ١٠میلیون‌مترمکعب گاز به ترکیه و بازارهای دیگر جهان انتقال دهد.

این خط لوله در دست مذاکره که خط لوله دوم نفت اقلیم کردستان به ترکیه محسوب می‌شود برای انتقال نفت سنگین جنوب این منطقه مورد نظر قرار گرفته است؛ چراکه مخلوط‌کردن آن با نفت سبک میدان‌های تق‌تق و تاوکه کیفیت هر دو را تنزل می‌دهد.

از سوی دیگر؛ این دادوستدهای نفتی، آنکارا را ترغیب کرده بخش بیشتری از نیاز خود به گاز را از طریق اقلیم کردستان فراهم کند، به طوری که شرکت بوتاس ترکیه که نقش اصلی را در احداث خط لوله دوم دارد، در اظهارنظر‌های خود به نقل از دولت ترکیه اعلام کرده دولت ترکیه در نظر دارد روزانه ١٠میلیون‌مترمکعب گاز اقلیم کردستان را به قیمتی بسیار نازل‌تر از گاز آذربایجان و ایران از این منطقه وارد کند.

از این‌روست که ایران و نهادهای حوزه انرژی آن نباید بی‌توجه و غافل از تحولات حوزه انرژی اقلیم کردستان باشند، زیرا توسعه گسترده اقلیم در این حوزه ممکن است بازار انرژی ایران را در ترکیه به تنگا آورد، هرچند ترکیه تا زمانی که با این شتاب در مسیر توسعه صنعتی قدم برمی‌دارد نیازش به انرژی و واردات آن افزوده خواهد شد، اما وجود رقیبی همچون اقلیم برای ایران اگر هم بازار ایران را به تنگنا درنیاورد، قدرت چانه‌زنی ایران را در مسیر تعیین قیمت و ارزش انرژی صادراتی تخفیف خواهد داد.

از سوی دیگر تحولات عرصه اروپای شرقی و بحران اوکراین فرصت مطلوبی را برای دارندگان انرژی در خاورمیانه فراهم آورده تا دغدغه کشورهای غربی برای کاهش وابستگی به انرژی روسیه را کاهش دهند و ارزهای نفتی و گازی اروپایی‌ها را وارد خزانه خود کنند؛ فرصتی که به طور ذاتی نیل به آن برای ایران همچنان در‌گیر تحریم‌های عظیم نفتی و گازی، چندان آسان و سهل نیست چه برسد به ظهور اقلیم کردستان به‌عنوان رقیبی جدید که به‌دنبال صادرات انرژی از همان مسیر مطلوب ایران یعنی ترکیه به غرب است که یک مزیت عمده هم نسبت به ایران دارد؛ مزیتی که نزدیکی و همجواری بیشتر منابع و ذخایر انرژی اقلیم با ترکیه نسبت به ایران است که ذخایر و منابع انرژی آن در جنوب کشور قرار دارد.