درگذشت محمود جم

محمود جم (مديرالملك) روز ۱۹ مرداد ۱۳۴۸ در تهران درگذشت.

جم كه در سال ۱۲۵۸ در تبريز به دنيا آمده بود، تحصيلات مقدماتى خود را همانجا گذراند. او زبان فرانسه را در مدرسه ميسيونرهاى مذهبى در تبريز آموخت. به گفته سيد حسن تقى زاده: «[جم] بچه خيلى باهوشى بود. پدرش مرده بود. اصل شان كرمانى از طايفه ميرزا آقاخان بود، ولى حالا آذربايجانى دوآتشه است. او رفت به مدرسه ايرانى كه تازه باز شده بود و تعليم الفبا مى داد. ديدند بچه باهوش است، خليفه اش كردند. بعد شد معلم آنجا. ماهى پنج تومان دادند. يواش يواش از بس خوب درس مى خواند معلم فرانسه اش كردند. عاقبت به آنجا رسيد كه فرانسه دان خوبى شد.» («زندگى طوفانى» سيد حسن تقى زاده)

جم مدتى هم در داروخانه دستگاه وليعهد كار كرد و با استفاده از اندوخته اى كه فراهم آورده بود براى ادامه تحصيل به اروپا رفت. در بازگشت به عنوان مترجم به استخدام سفارت فرانسه در تهران درآمد اما به سرعت به رابط سفارت با رجال و مقامات ايرانى بدل شد و عملاً نقش منشى سفارت را پيدا كرد.

• مديرالملك
جم در اين دوره با بسيارى از رجال سياسى ايران آشنا شد. سپس با خانواده ميرزا عباسقلى نواب منشى سفارت بريتانيا وصلت كرد و لقب «مديرالملك» گرفت. او در اين هنگام از سفارت فرانسه بيرون آمد و به وزارت ماليه رفت. او چندى رئيس اداره كل غله و انبارهاى دولتى بود و سپس به مقام خزانه دارى كل رسيد. كودتاى ۱۲۹۹ زمانى رخ داد كه جم خزانه دار كل بود. او از آنجا كه با كودتاچيان نرمش به خرج داد، مورد توجه سيدضياءالدين طباطبايى قرار گرفت و در كابينه ۱۰۰ روزه او وزارت ماليه يافت. با سقوط كابينه سيدضياء و رئيس الوزرا شدن قوام السلطنه، جم از وزارت عزل شد.

او در دولت مشيرالدوله نيز مدتى وزير ماليه بود. جم در اين دوران با رضاخان سردارسپه صميميت يافت و هنگامى كه او نخستين دولت خود را تشكيل داد بار ديگر به وزارت ماليه رسيد، بعد هم كه محمدعلى فروغى در وزارت ماليه جاى او را گرفت، مديرالملك به معاونت رئيس الوزرا منصوب شد. او اين سمت را پس از خلع قاجاريه و به سلطنت رسيدن رضاشاه، در نخستين دولت فروغى هم حفظ كرد. جم در حكومت مستوفى الممالك به عنوان والى كرمان و سپس والى خراسان خدمت كرد و در دوره دوم نخست وزيرى فروغى به عنوان وزير داخله به كابينه باز گشت.

دوره دوم نخست وزيرى فروغى در دوران رضاشاه با مغضوب شدن نخست وزير در جريان واقعه مسجد گوهرشاد خاتمه يافت. محمدولى اسدى نايب توليت آستان قدس رضوى كه پدر داماد فروغى بود، توسط مقامات كشورى و لشكرى خراسان كه با او رقابت داشتند به سوء مديريت و حتى تحريك قيام كنندگان متهم شده بود. فروغى (احتمالاً به دليل توقع خانواده اش) شفاعت او را نزد شاه كرد، اما شاه نه تنها درخواست فروغى را نپذيرفت، بلكه خشمگين شد و او را به بهانه بيمارى از كار بركنار كرد.

گفته مى شود فروغى خبر كناره گيرى خود را از رياست وزرا در روزنامه ها خوانده است. محمود جم كه در دولت فروغى سمت وزير داخله داشت، در جريان تعقيب مسببان حادثه گوهرشاد توانسته بود نظر شاه را جلب كند. از سوى ديگر رضاشاه اصرار داشت همه باور كنند كه فروغى به دليل بيمارى كناره گيرى كرده است. بنابراين جم را به عنوان رئيس الوزرا منصوب كرد و دستور داد تمام اعضاى كابينه در سمت خود ابقا شوند. جم شخصاً وزارت داخله را به عهده گرفت و وزيران را در همان سمت هاى پيشين معرفى كرد.

• كشف حجاب
از مهمترين حوادث دوران نخست وزيرى محمود جم واقعه كشف حجاب است. مهدى قلى خان هدايت كه خود يك دوره طولانى در زمان رضاشاه نخست وزير بود، ماجراى كشف حجاب را چنين توصيف كرده است: «كلاه اجنبى مليت را از بين برد و برداشتن چادر عفت را... پليس دستور يافت روسرى را از سر زن ها بكشد. روسرى ها پاره شد و اگر ارزش داشت، تصاحب. مدتى زد و خورد بين پليس و زن ها دوام داشت و بسيارى زن ها را شنيدم كه از خانه بيرون نيامدند.

امر شد مبرزين محل مجالس ترتيب بدهند و زن و مرد محل را دعوت كنند كه اختلاط عادى شود. وثوق الدوله از پيش قدم ها بود. در كافه بلديه شب نشينى مرتب شد، من هم دعوت داشتم. نوشتم خانمى مجلس آرا ندارم و تنها آمدن خلاف نزاكت است...» («خاطرات و خطرات» خاطرات مهدى قلى هدايت، نقل شده در «بازيگران عصر پهلوى» محمود طلوعى)

جم در پائيز ۱۳۱۸ از نخست وزيرى بركنار شد و به عنوان وزير دربار به كاخ رضاشاه رفت. او در تهيه مقدمات ازدواج محمدرضا پهلوى، وليعهد رضاشاه با فوزيه، خواهر ملك فاروق پادشاه مصر نقش مهمى ايفا كرد و گفته مى شد به پاس همين خدمت رضاشاه پسر او فريدون جم را به دامادى خود برگزيد. محمود جم تا پايان سلطنت رضاشاه وزير دربار بود و به هنگام تبعيد رضاخان او را تا بندرعباس بدرقه كرد.

جم در دوران سلطنت محمدرضا شاه چند سال سفير ايران در قاهره بود و در دولت قوام در سال ۱۳۲۶ وزير جنگ شد. پس از آن نيز مدتى وزير دربار، استاندار آذربايجان و سفير ايران در ايتاليا بود. او در بازگشت از ايتاليا به عنوان سناتور انتصابى به سنا رفت و تا پايان عمر در همين سمت ماند. محمود جم به هنگام مرگ حدود ۹۰ سال داشت.