پیامد‌های لغو نشست شورای روابط اقتصادی ایران و اروپا

نشست شورای روابط اقتصادی ایران و اروپا که قرار بود روز گذشته برگزار شود، به تعویق افتاد. در این راستا عصر یکشنبه کمیته برگزارکننده با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد: این نشست که قرار بود از ۱۴ تا ۱۶ دسامبر برگزار شود به تعویق افتاد. هرچند در بیانیه دلیل واضح و مشخصی برای به تعویق افتادن این نشست عنوان نشد و به نظر می‌رسد عمده آن به دلایل سیاسی بوده، اما آنچه اهمیت دارد، از دست رفتن فرصت بهبود روابط اقتصادی با اروپایی‌ها در شرایط تحریم نفتی و تنوع‌بخشی به بازارهاست.

به گزارش اعتماد، این نشست که با حضور وزیر امور خارجه کشور، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، سفرا و دیپلمات‌های ارشد کشور‌های غربی، سازمان‌ها، نهاد‌های تجاری و... به صورت آنلاین برگزار می‌شد، گام مهمی برای احیای روابط اقتصادی و تجاری با غرب بود. این نشست با همکاری سازمان توسعه تجارت ایران، مرکز بین‌المللی (ITC) و حمایت اتحادیه اروپا و با هدف ایجاد بستر‌های لازم برای همکاری‌های میان اروپا و ایران برای افزایش صادرات غیرنفتی سازماندهی شده بود.

جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و مایکل باک، رییس اینستکس نیز از دیگر سخنرانان این نشست بودند. از جمع سخنرانان پیداست که این نشست می‌توانست به مهم‌ترین اقدام ایران برای بازگشت به بازار‌های اروپایی بدل شود که به دلیل برخی مسائل حاشیه‌ای از بین رفت. به نظر می‌رسد هماهنگ نبودن دستگاه‌های داخلی باعث فرصت‌سوزی ایران در یکی از بزنگاه‌های تاریخی خود شد، مانند آنچه بر سر قرارداد توتال در ایران آمد.

هر چند در بخش‌هایی از بیانیه کمیته برگزارکننده عنوان شده که «سیاستگذاران اروپایی و ایرانی به تعاملات لازم برای دستیابی به شرایط مناسب در راستای دیپلماسی اقتصادی ادامه داده و مشتاقانه منتظر برگزاری کنفرانسی در آینده نزدیک خواهند بود.»

تجارت با اروپا، کمتر از همیشه

پس از آنکه تحریم‌های نفتی در سال ۹۷ بازگشتند، به دلیل ترس از تنبیه‌های احتمالی دولت ترامپ، تغییرات محسوسی نیز در شرکای تجاری ایران رخ داد. با استناد به جزییات تجارت خارجی ایران در ۷ ماه منتهی به مهر سال ۹۷، ایران با تمام قاره‌ها تجارت داشت.

تا پیش از تحریم‌های نفتی نام ۱۰ کشور از آسیا که شامل چین، امارات متحده عربی، کره جنوبی، هند، ترکیه، روسیه، سنگاپور، عمان، ژاپن و مالزی، ۹ کشور از قاره اروپا که عبارت از آلمان، سوییس، فرانسه، هلند، ایتالیا، انگلستان، اتریش، اسپانیا و بلژیک می‌شدند در لیست شرکای تجاری ایران به چشم می‌خورد. برزیل از امریکای لاتین نیز دیگر کشوری بود که در سال ۹۷ با ایران مراودات کالایی داشت.

آمار‌های اتحادیه اروپا نشان می‌دهد در هشت ماه نخست سال ۲۰۱۸ مبادلات تجاری دو طرف حدود ۱۴ میلیارد و ۲۹۳ میلیون یورو بوده که در سال گذشته میلادی به ۳ میلیارد و ۴۷۱ میلیون یورو رسیده است. مقایسه این دو عدد نشان می‌دهد از زمان خروج یکجانبه امریکا از برجام، مبادلات تجاری نیز کاهش ۷۵ درصدی داشته است؛ به عبارت دیگر تا ماه آگوست ۲۰۱۸ صادرات اتحادیه اروپا به ایران حدود ۶ میلیارد و ۲۰۰ میلیون یورو بوده که در سال ۲۰۱۹ به حدود ۳ کاهش یافته از سوی دیگر واردات اتحادیه اروپا از ایران نیز در سال گذشته میلادی نسبت به ۲۰۱۸ افت ۹۴ درصدی داشته و به ۴۷۷ میلیون یورو رسیده است.

این اتحادیه تا آگوست ۲۰۱۸ حدود ۸ میلیارد و ۱۰۰ میلیون یورو کالا از ایران وارد کرده بود. افت روند تجارت میان ایران و اتحادیه اروپا تا سال جاری میلادی نیز ادامه داشت. هر چند شیوع کرونا و بسته بودن مرز‌ها به کاهش بیشتر تجارت و مبادله دامن زده بود.

فرانسه، بیشترین کاهش در مبادلات تجاری

بر اساس گزارش مقایسه‌ای که اتاق بازرگانی ایران منتشر کرده شیوع گسترده کرونا و تعطیلی‌های چند باره در ایران همچنین تشدید تحریم‌ها علیه ایران از مهم‌ترین عواملی هستند که باعث کاهش مراودات تجاری میان ایران و اتحادیه اروپا شده است. بر این اساس در هفت ماه نخست سال جاری میلادی، بیشترین ارزش تجارت با آلمان گزارش شده که حدود ۴۰ درصد از کل ارزش تجارت ایران را شامل می‌شود.

بیشترین تغییر در روابط تجاری با فرانسه بوده که در هفت ماه نخست سال جاری میلادی نسبت به سال ۲۰۱۹ افت ۳۷ درصدی داشته، سهم این کشور از کل تجارت هفت ماه نخست حدود ۶ درصد بوده است. ایتالیا نیز کاهش تجارتی به اندازه ۲۹ درصد داشت و سهمش از بازار ایران را به ۱۵ درصد رسانید.

تجارت تا مهر، هشت میلیارد دلار

براساس گفته‌های سید روح‌الله لطیفی، سخنگوی گمرک تجارت ایران با اروپایی‌ها در هفت ماهه نخست سال ۹۹ حدود ۱۵ میلیون و ۹۱۰ هزار و ۸۱۶ تن بوده که ارزشی معادل هشت میلیارد و ۸۰۸ میلیون دلار داشته است. در این مدت حجم صادرات ایران به کشور‌های اروپایی نیز بیش از ۵ میلیون و ۶۰۵ هزار تن بوده که ارزشی برابر ۲ میلیارد و ۶۷ میلیون دلار داشته است.

مهم‌ترین مقصد کالا‌های ایرانی ترکیه با یک میلیارد و ۴۹۰ میلیون دلار و پس از آن نیز کشور‌های روسیه، آلمان و ایتالیا قرار دارند. در بین کشور‌های اروپایی، اسکاتلند کمترین کالا از ایران را خریداری کرده که ارزشی بالغ بر ۱۳ هزار و ۹۵۲ دلار داشته است. بر اساس گفته‌های لطیفی در هفت ماه نخست سال جاری به ۳۷ کشور اروپایی صادرات داشته‌ایم و از ۴۴ کشور نیز واردات صورت گرفته است که ارزش این واردات ۶ میلیارد و ۷۴۱ میلیون دلار بوده است. بیشترین واردات نیز از ترکیه و پس از آن آلمان و روسیه بوده است.

تجارت، تنها کالا نیست

مراوده با اتحادیه اروپا منتهی به تجارت کالا یا خدمات نمی‌شود، بلکه نفت و محصولات نفتی را نیز شامل می‌شود. بر اساس آمار‌های اتحادیه اروپا در سال‌های پس از امضای برجام و پیش از بازگشت دور جدید تحریم‌ها، ایران تنها ۵ درصد از نیاز این اتحادیه به نفت و محصولات نفتی را پاسخ می‌داد. در واقع در سایه وجود روسیه و نروژ، ایران یازدهمین کشور صادرکننده نفت به این قاره بود. با وجود اینکه نیاز ۵ درصدی این قاره به نفت ایران، در واقع ۲۳ درصد از کل صادرات نفتی کشور را تشکیل می‌داد، اما در سایه تحریم‌های نفتی تقریبا هیچ‌کدام از کشور‌های این قاره به صورت رسمی خریدار نفت ایران نیستند.

با وجود اینکه کالا‌های غیرنفتی نیز سهم ۳ درصدی در مراودات تجاری ایران و اتحادیه اروپا دارد، اما تاثیرپذیری تجارت حوزه یورو با ایران از سیاست، سهم پایین ایران از واردات نفت و محصولات نفتی همچنین تعرفه زیاد بر کالا‌های غیرنفتی ایران، سبب کاهش هر چه بیشتر سهم تجارت میان این دو کشور شد. با مقایسه آمار‌های شرکای تجاری ایران به همسایگان محدود می‌شود؟

تحریم‌های نفتی تقریبا حضور ایران در بازار‌های بین‌المللی را از ترس اقدامات تنبیهی ترامپ با مشکلات عدیده‌ای مواجه کرده است؛ به گونه‌ای که پس از لغو تمام معافیت‌های خرید نفت از ایران، وزن تجارت خارجی کشور متمرکز بر همسایگان و چین بود. تا پیش از تحریم‌های سال ۹۷ کره جنوبی نیز یکی از مهم‌ترین شرکای تجاری ایران بود، اما از سال ۹۷ نه تنها تجارتش با ایران کمرنگ شد که حتی واردات نفت را نیز به صفر رساند. همین امر باعث شد کره جنوبی از جمع کشور‌های عمده طرف تجاری حذف شده و جای خودش را به چین بدهد.

بعد از چین عراق، ترکیه، امارات متحده عربی و افغانستان مهم‌ترین شرکای تجاری ایران در خصوص صادرات هستند. هر چند به دلیل نزدیک بودن این کشور‌ها (جز چین) هزینه حمل و نقل کمتر خواهد بود. اما نباید از این موضوع غافل شد که این کشور‌ها شرایط انتقال پول به ایران را حل و فصل کرده‌اند و آن را «به هر صورتی» به دست ایران می‌رسانند. شاید همین امر باعث شده که مراودات با کره جنوبی قطع شود و کشور‌های اروپایی نیز با احتیاط بیشتری با ایران مراوده انجام دهند.

اما محدود شدن شرکای صادراتی ایران به چند کشور گفته شده، می‌تواند موجبات بی‌ثباتی نیز باشد، چراکه اگر به هر دلیلی امریکا، ترکیه را تحریم کند یا چین اصرار بر تصویب FATF داشته باشد، عملا جریان صادرات به این کشور‌ها نیز با مشکلاتی روبه‌رو خواهند شد. بنابراین به نظر می‌رسد اقداماتی نظیر عدم تصویب FATF یا تنش‌های سیاسی و منطقه‌ای می‌تواند مراودات تجاری را به خطر اندازد و حتی آن را قطع کند، مانند همان اتفاقی که بر سر رابطه ایران و کره جنوبی آمد.