مرز ایران و ارمنستان از بین رفت؟

اگرچه ۱۰ روزی از توافق آتش‌بس بین آذربایجان و ارمنستان و با ابتکار روسیه و نقش‌آفرینی ترکیه گذشته است، اما هنوز در ایران یک ابهام وجود دارد. اینکه ایران مرز خود با ارمنستان را از دست داده است یا نه. مقامات رسمی این ادعا را تکذیب می‌کنند، اما واقعیت نقشه چیز دیگری می‌گوید.

به گزارش شرق، روز جمعه الهام علی‌اف به مناطقی که از ارمنستان باز پس گرفته شده سرکشی کرده و در صحبت‌هایی گفته که «ایران کشور دوست و برادر ماست و به درخواست ما مرز زمینی و هوایی خود را برای ارسال سلاح به ارمنستان بست، زیرا ایران نمی‌خواست مردم بیشتری از آذربایجان کشته شوند.

الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان در سخنانی با اشاره به موضع کشور‌های منطقه درخصوص جنگ اخیر قره‌باغ گفت: روسیه از وضع موجود ناراضی بود و من این را می‌دانم، زیرا ایران اجازه نداد از مرزهایش به ارمنستان سلاح ارسال شود.

رئیس‌جمهور آذربایجان همچنین با نشان‌دادن رود ارس، افزود: اینجا مرز آذربایجان-ایران است، مرز دوستی است. براساس تصاویر منتشرشده، علی‌اف در شهر‌های آزادشده پرچم جمهوری آذربایجان را بوسیده و به اهتزاز در آورد. شهرستان جبرئیل واقع در نزدیکی مرز ایران در سال ۱۹۹۳ میلادی به اشغال نیرو‌های ارمنستان درآمد و در جریان درگیری‌های اخیر در منطقه مورد مناقشه قره‌باغ از سوی ارتش جمهوری آذربایجان آزاد شد.

همچنان با ارمنستان مرز خواهیم داشت
سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در نشست خبری هفته گذشته‌اش، گزارش‌های اخیر درباره ازبین‌رفتن مرز ایران با ارمنستان در پی طرح صلح را رد کرد «برداشت ما این است که قرار است جاده ترانزیتی ساده‌ای ایجاد شود که کم و کیف آن و مسائل امنیتی مربوط به آن باید مورد بحث و بررسی قرار بگیرد. نمایندگان ما در پایتخت‌های کشور‌های منطقه هوشیارانه و با دقت موضوع را پیگیری می‌کنند».

او اضافه کرد که ایران باید در گفتگو‌ها درخصوص ایجاد مسیر‌های جدید و کریدور‌های عبور و مرور حضور داشته باشد. جمهوری آذربایجان، ارمنستان و روسیه با امضای توافقی در روز ۱۰ نوامبر به شش هفته جنگ بر سر منطقه قره‌باغ که از اواخر تابستان آغاز شده بود، پایان دادند.

مفاد توافق
بر اساس توافق جدید، نیرو‌های ارمنی باید از سه منطقه که از سال ۱۹۹۴ در اشغالشان بوده است، خارج شوند و جمهوری آذربایجان نیز بخش‌هایی از قره‌باغ و نواحی اطرافش را که در این جنگ گرفته، نگه می‌دارد. جمهوری آذربایجان در جریان این جنگ توانست در جنوب قره‌باغ، «فضولی»، «جبرائیل» و «زنگیلان» در کنار رود ارس و در مرز با ایران را پس بگیرد.

به گزارش بی‌بی‌سی، همچنین بنابر توافق به‌دست‌آمده، نیرو‌های مرزی روسیه مستقر در ارمنستان، کریدور جدید حمل‌ونقل از خاک ارمنستان که جمهوری آذربایجان را به نخجوان وصل می‌کند، کنترل خواهند کرد. جمهوری خودمختار نخجوان بخشی از جمهوری آذربایجان است که در جنوب قفقاز و شمال رود ارس واقع شده و از شمال و شرق همسایه ارمنستان، از جنوب با ایران و از غرب مرز نسبتا محدودی با ترکیه دارد.

سخنگوی وزارت خارجه ایران گفته «نه مرزی عوض شده است و نه ایران تغییری را در این مسیر می‌پذیرد». او اضافه کرد «ما تنها نقشه‌ای که می‌شناسیم نقشه‌ای است که هیچ وقت تغییر نمی‌کند و مرز‌های ما دست نخواهد خورد و ما چنین اجازه‌ای را هم نمی‌دهیم». به گفته این مقام ایرانی، در طرح صلح «بناست یک کریدور ترانزیتی ساده» ایجاد شود. او گفت درباره کم و کیف این طرح گفتگو می‌شود و «این‌ها چیزی نیست که بدون حضور ایران در موردش صحبت شود».

تغییری ایجاد نشده
سیدعباس عراقچی، معاون سیاسی وزارت امور خارجه شایعات درخصوص توافق آتش‌بس قره‌باغ را بی‌اساس خواند و گفت: هیچ تغییری در مسیر‌های ترانزیتی ایران به سمت ارمنستان یا آذربایجان ایجاد نخواهد شد.

بهرام امیراحمدیان از کارشناسان باسابقه حوزه قفقاز نیز در گفتگو با ایرنا، با بیان اینکه موقعیت جغرافیایی و ژئوپلیتیک ایران همچنان اهمیت خود را حفظ کرده است، گفت: زیرساخت‌های کریدور‌های ارتباطی بین نخجوان و جمهوری آذربایجان از طریق خاک ارمنستان تخریب شده و ایران امن‌ترین مسیر ارتباطی در این مناطق است.

بهرام امیراحمدیان با اشاره به توافق آتش‌بس بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان، ازدست‌رفتن نوار مرزی ایران و ارمنستان را غیرواقعی عنوان کرد و گفت: وقتی کریدوری در شرایط جنگی فراهم می‌کنند به مفهوم این است که رفت‌وآمد در آنجا شدیدا تحت کنترل خواهد بود. ایران با ارمنستان ۴۰ کیلومتر مرز رسمی در امتداد مسیر رودخانه ارس دارد و روی این رودخانه پلی به نام پل دوستی احداث شده است که ایران چند سال بعد از استقلال ارمنستان این پل را احداث کرد و زمینه ارتباط ارمنستان با جهان خارج و جنوب را فراهم کرد.

این کارشناس مسائل قفقاز و روسیه گفت: ۴۰ کیلومتر مرز رسمی ارمنستان بین نخجوان در غرب (برونگان جمهوری آذربایجان) و خاک اصلی آذربایجان در شرق واقع شده است. در دوره شوروی سابق نخجوان با عبور از خاک ارمنستان با جمهوری آذربایجان ارتباط برقرار می‌کرد و این دو بخش از طریق جاده‌هایی در امتداد دره رود ارس و دالان لاچین در قره‌باغ با هم ارتباط داشتند. با شروع جنگ قره‌باغ این کریدور بسته شد و ارمنستان اجازه نداد نخجوان و آذربایجان با هم ارتباط داشته باشند و از آن زمان این ارتباط از طریق خاک ایران برقرار شد. ایران اجازه داد که کامیون‌ها و اتوبوس‌های نخجوان وارد ایران شوند و با استفاده از ۱۲۰ کیلومتر راه آسفالته در ایران به جمهوری آذربایجان بروند. البته در دوره اشغال خاک آذربایجان علاوه بر ۴۰ کیلومتر مرز ارمنستان بیش از ۹۰ کیلومتر هم در منطقه قره‌باغ و به موازات رود ارس به اشغال ارمنستان درآمد؛ بنابراین محدودیت ۴۰‌کیلومتری ارتباط نخجوان با خاک اصلی جمهوری آذربایجان به ۱۳۰ کیلومتر افزایش یافت.

این کارشناس مسائل قفقاز گفت: بعد از پیروزی‌های جمهوری آذربایجان در جبهه‌های جنگ اخیر، کمک‌های ایران به این منطقه فراموش شده است. نباید فراموش کرد که تمام مقامات رسمی و دیپلماتیک و مذهبی ایران از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان حمایت کردند. وقتی ایران اعلام کرد که قره‌باغ بخشی از خاک جمهوری آذربایجان است و باید آزاد شود، این نکته را در نظر نمی‌گیرند که یکی از عوامل پیروزی نیرو‌های جمهوری آذربایجان علیه ارمنستان همین اعلام موضع رسمی جمهوری اسلامی ایران و تأکید بر تمامیت ارضی آذربایجان بوده که در تمام اجلاس‌های عمومی سازمان ملل بر آن تأکید شده و ایران به آن رأی مثبت داده است. بعد از آتش‌بس بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان با ابتکار روسیه، با وجود اینکه جمهوری اسلامی ایران مرزی بسیار طولانی با جمهوری آذربایجان، ارمنستان و نخجوان دارد، در این ابتکار مشارکت داده نشده است. در این آتش‌بس مقرر شده منطقه قره‌باغ با یک کریدور پنج‌کیلومتری در غرب خود به نام «لاچین» امکان ارتباط با خاک ارمنستان را داشته باشد. در عوض مقرر شده در جنوب جمهوری خودمختار نخجوان با گذار از ۴۰ کیلومتر مرز ارمنستان در امتداد رود ارس کریدوری داده شود که نخجوان با جمهوری آذربایجان ارتباط پیدا کند. درحال‌حاضر ارتباط نخجوان با خاک آذربایجان از طریق ایران برقرار می‌شود و می‌خواهند این ارتباط از طریق خاک ارمنستان باشد.

او با بیان اینکه ازدست‌دادن نوار مرزی ایران با ارمنستان نوعی تبلیغات منفی علیه ایران است، گفت: ادعای کسانی که از طریق رسانه‌ها و شبکه‌های مجازی اعلام می‌کنند ایران نوار مرزی خود با ارمنستان را از دست داده است، درست نیست. کسانی که درباره نوار مرزی آگاهی دارند، می‌دانند که این ادعا تا چه اندازه بی‌معنی است و این افراد درباره کریدور‌های بین‌المللی و بشردوستانه اطلاعات درستی ندارند.

حقیقت دالان لاچین
نیکنام ببری، کارشناس جوانی دراین‌باره در ایرنا می‌نویسید: مفاد توافق آتش‌بس هم گویای روند صلح و ثبات در قره‌باغ است. طی توافق قرار است نیرو‌های ارمنی تا اول ماه دسامبر در سه مرحله از همه منطقه کوهستانی قره‌باغ خارج شوند. جمهوری آذربایجان که بر بخش‌های جنوبی قره‌باغ نظیر شوشا، منطقه فضولی، زنگیلان و جبرائیل در کنار رود ارس و در مرز با ایران تسلط یافته، تداوم حضور خواهد داشت و در سایر مناطق هم حاکمیت به‌تدریج و در بازه زمانی پنج‌ساله در اختیار جمهوری آذربایجان قرار خواهد گرفت. تا اینجای مسئله هیچ حرف‌و‌حدیثی وجود ندارد، اما در مفاد توافق آتش‌بس قره‌باغ در کنار موضوعات امنیتی و سیاسی، بخش‌های اقتصادی و تجاری هم مطرح است و دقیقا همین بخش از توافق این شائبه را در فضای مجازی مطرح کرد که در توافق آتش‌بس قره‌باغ ایران، مرزهایش را با ارمنستان از دست داده است.

حقیقت ماجرا از این قرار است که جمهوری آذربایجان حاضر شده دالان لاچین در قره‌باغ کماکان به روی ایروان به خانکندی باز باشد و بزرگراهی بزرگ هم برای این مسیر احداث شود. در برابر، این موضوع هم پیشنهاد شده که از داخل ارمنستان و اختصاصا شهر کاپان در جنوب ارمنستان یک خط ارتباطی میان باکو و نخجوان برقرار شود. این خط ارتباطی از شهر تازه‌آزادشده زنگیلان در جنوب قره‌باغ آغاز و از کاپان به نخجوان خواهد رسید. کل مسئله همین است و این موضوع کاملا در داخل ژئوپلیتیک قره‌باغ مطرح و اجرا خواهد شد. مرز ایران و ارمنستان مربوط به جغرافیای ایران و ارمنستان است و هیچ تغییری در نقشه مرزی ایران ایجاد نشده و نخواهد شد.

واقع امر این است که در صورت فعال‌شدن احتمالی جاده ترانزیتی میان باکو و نخجوان، اهمیت مرزی ایران در حوزه قفقاز جنوبی تحت تأثیر قرار می‌گیرد، اما تعبیر درست این است که مرزی تغییری نمی‌یابد

صادق ملکی، کارشناس باسابقه دیگری در حوزه ترکیه و قفقاز درباره بحران قره‌باغ در گفتگو با دیپلماسی ایرانی درباره این بحران می‌گوید که «بحران قره‌باغ، بحرانی منجمد بود که دیر یا زود به‌خاطر شکست تلاش‌های صلح و از آن مهم‌تر تغییر شرایط آذربایجان و ارمنستان به جنگ کشیده می‌شد. سرانجام این بحران پس از سه دهه منجر به جنگ شده و آذربایجان توانست در این جنگ به پیروزی قابل قبولی دست یابد. فارغ از تأثیرگذاری ظرفیت سرزمینی و جمعیتی آذربایجان در نبرد، شکوفایی و توسعه اقتصادی این کشور عامل اصلی این پیروزی بود. البته باید به تعاملات متوازن برقرارشده با آنکارا، مسکو و... و تأثیرات آن در این پیروزی نیز توجه داشت».

فاصله دارد تا حل‌شدن
اما ملکی به پایان‌یافتن واقعی این بحران خوش‌بین نیست و می‌گوید: «بحران قره‌باغ که ظاهرا با ورود روسیه پایان یافته است، هنوز فاصله‌ای زیاد برای حل‌شدن دارد. جنگ‌های ژئوپلیتیکی متأثر از عوامل داخلی و خارجی، اگر نتواند عامل رسیدن به نقطه تعادل باشند، آبستن جنگی دیگر خواهند بود. باوجوداین، در مسیر فراز‌و‌نشیب‌های بحران توجه به نقش کلیدی اقتصاد در بازی طرفین درگیری برای همه و در این میان ایران جای تعمق دارد. دقت کنیم درگیری رخ‌داده میان آذربایجان و ارمنستان ابعادی چندلایه و در‌عین‌حال پیچیده با بازیگران متعدد دارد که چگونگی مواضع و نقش آن‌ها خود از ابعاد مهم این پیچیدگی‌هاست. فروکاستن تمامی ابعاد این درگیری‌ها به موضوع اشغال قره‌باغ، دورشدن از سیاست‌های کلان تهران، آنکارا و مسکو است. با مدنظر قراردادن این نکات درصورتی‌که شرایط امروز نتواند عامل برقراری نوعی توازن میان همه بازیگران باشد، در آینده می‌تواند دوباره بستر بحرانی دیگر شود. به این نکته توجه کنید در آینده در صورت تثبیت روند صلح، شاید ارمنستان نیز بتواند به دستاورد‌های بیشتری از جنگ دست یابد».

ترکیه بازیگر پیروز میدان
ملکی درباره نقش‌آفرینی ترکیه در این بحران می‌گوید: مقامات باکو و آنکارا بار‌ها اعلام کرده‌اند که آذربایجان و ترکیه یک ملت در دو دولت هستند. آذربایجان در نگاه استراتژیکی ترکیه، مهم‌ترین متحد راهبردی این کشور تعریف شده است. جنگ قره‌باغ فرصت اثبات این راهبرد را فراهم کرد. با تضعیف تشیع به‌عنوان مهم‌ترین مؤلفه آذربایجان به علت سیاست‌های کمونیستی بلندمدت روس‌ها در گذشته، همخوانی رویکرد‌های سکولار باکو- آنکارا، ایران‌هراسی ناشی از رویکرد‌ها و... پیوند‌ها میان باکو و آنکارا هر‌روز قوی‌تر کرد. ملاحظات اقتصادی دو طرف و سیاست بنیادین ترکیه مبتنی‌بر کسب جایگاه اصلی انتقال انرژی منطقه قفقاز، آسیای میانه و روسیه و حمایت غرب از این جایگاه و از همه مهم‌تر نگاه پراگماتیسمی ترکیه به روابط منطقه‌ای و بین‌المللی که منافع‌محور بوده است سبب شد ترکیه، بازیگر پیروز این بحران باشد.

در آینده بیشتر با تبعات مثبت این تحول بر ترکیه و آثار منفی آن بر ایران آشنا خواهیم شد. توجه کنید در جنگ قره‌باغ در پیروزی باکو بر ایروان، بیش از عامل مذهبی، عامل قومی {ترکیسم} تأثیر داشته است. در به‌وجودآمدن این روند فارغ از سیاست‌های باکو و آنکارا، سیاست‌های کلان نیز مؤثر بوده است. دقت کنید خودکرده را پشیمانی نیست. برنده و بازنده‌بودن در یک بحران امری آنی نبوده و زنجیروار به سیاست‌های کلان ایران و خُردکشور‌ها ارتباط دارد.