نقش سیمای شهری در نشاط بصری و اجتماعی

محمدرضا نوروزی*؛ کارکرد‌های روانی و اجتماعی سیما یا منظر شهری در جوامع مدرن امروزی بر هیچ‌کس پوشیده نیست. استفاده از ظرافت‌های هنری و مهندسی رعایت شده در ساختار فیزیکی و طبیعی سازه‌ها و نماد‌های شهری، گرافیتی (نقاشی دیواری)، ایجاد ساختار مشابه در نمای ظاهری ساختمان‌ها، رنگ‌آمیزی مکرر جدول‌ها بلوار‌ها و ... باعث می‌شود تا علاوه بر زیباسازی محیط شهری، جلوه‌های بصری نیز در شهر توسعه یابند. پرواضح است هر چه سیمای شهر از هارمونی و زیبایی بیشتری برخوردار باشد، نشاط بصری و روانی در شهر دوچندان خواهد شد.

به گفته بسیاری از کارشناسان، امروزه آسایش بصری از مؤلفه‌های مهم و اساسی محیط‌های انسان‌ساخت به‌ویژه در فضا‌های شهری به شمار می‌رود و همان‌طور که محیط داخلی زندگی انسان (خانه) بایستی از زیبایی برخوردار باشد محیط بیرونی (ساختارشهر) نیز باید زیبا و دارای کیفیت بصری و چشم نواز باشد. از مؤلفه‌های آسایش بصری در جوامع صنعتی امروز می‌توان به رنگ، نور و روشنایی، کیفیت محیطی، سازه‌های حجمی موزون، المان‌ها و نماد‌های شهری، گرافیتی (نقاشی دیواری) و ... اشاره کرد.

در سال‌های اخیر این موضوع به یکی از دغدغه‌های اصلی مدیران شهر‌ها بدل شده است و همه‌ساله در این خصوص تصمیمات متعددی در لایه‌های متعدد مدیریتی شهر‌ها اتخاذ می‌شود. اما به جهت نبود امکانات و تجهیزات، کمبود بودجه، عدم وحدت رویه، بی‌توجهی به نظرات کارشناسی متخصصین و مشاوران هنری، پراکندگی سلایق و ... توفیق چندانی در زیباسازی مدرن شهری حاصل نمی‌شود و گاهی با تغییر مدیران گاهی اوقات شاهد ساخت پروژه‌هایی ناقص، یا حتی تخریب سازه‌های شهری ساخته‌شده و ساخت المان‌ها و سازه‌های جدید غیرموزون در معابر شهری هستیم!

البته ساخت سازه‌های موزون و متوازن و دارای لایه‌های هنری همه داستان نیست و گاهی اوقات حذف پروژه‌های ناموزون از ساخت پروژه‌های جدید، اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند.

وجود اغتشاشات بصری در فضا‌های شهری همانند عدم تنظیف مستمر معابر (نظافت پیاده‌روها، جوی‌ها، حاشیه معابر و بلوار ها)، آسفالت نامناسب معابر اصلی و فرعی، دیوار‌های شکسته و شعار نویسی شده، ساختمان‌های فرسوده قدیمی با خطر ریزش، اشیای روی بالکن‌ها و ایوان‌های مشرف و مجاور به معابر عمومی، مبلمان شهری نامناسب و افسرده، زمین‌های خاکی رهاشده، حفاری‌ها و گودبرداری‌های بلاتکلیف، سد معبر توسط دست‌فروشان و صاحبان مغازه ها، نما‌های ساختمانی مغایر با معماری ایرانی ـ اسلامی، بلوار‌ها یا جدول‌های شکسته، عدم رنگ‌آمیزی جداول و بلوار‌های فرسوده، وجود ساختمان‌های نیمه‌تمام و نیمه‌کاره، نداشتن نما در بسیاری از ساختمان‌های شهری، نصب و الصاق انواع اعلانات بر در و دیوار ساختمان‌های شهری، دپوی مصالح ساختمانی در مقابل منازل بعد از پایان ساخت و ساز، وجود سطل زباله‌های بدون در در سطح خیابان‌ها و بسیاری دیگر از مسائل و معضلاتی است که در سیما و منظر شهری پدیدار است و اصلاح این ساختار زجر آور به مراتب از ساخت پروژه‌های جدید ارجحیت دارد.

در چنین شرایطی نقش قانون بیش از سایر موارد، ارجحیت می‌یابد. اما نقش و وظایف و جایگاه قانونی مدیریت اجرایی شهر در خصوص مدیریت سیما منظر شهری چیست؟

در پاسخ باید گفت: در نظام مدیریت و برنامه‌ریزی شهری ایران، شهرداری مسئول مستقیم نظارت، کنترل، هدایت و ساماندهی سیما و منظر شهری در چارچوب قانون بوده و نقش مهمی در انتظام و سامان‌دهی فضایی شهر‌ها بر عهده داشته و در این بین اهمیت تحقق و پایداری نظام مدیریت سیما و منظر شهری به‌منظور ایجاد نظم و توازن در فضا‌های شهری حائز اهمیت ویژه‌ای است و عدم تحقق این مهم، در کوتاه‌مدت موجب نازیبایی شهر، در میان‌مدت موجب ایجاد اختلالات روانی و رفتاری در شهروندان و نارضایتی گردشگران و در بلندمدت تخریب وجهه برند و مدیریت شهری خواهد گردید که تمامی این موارد بر توسعه متوازن مبتنی بر اقتصاد گردشگری و رضایت عمومی شهروندان تأثیر منفی و گاهی اوقات غیرقابل‌جبران خواهد گذاشت.

وظایف شهرداری‌ها در مدیریت نمای شهری

شهرداری‌ها به‌عنوان نهاد محلی و مجری توسعه شهری در کشور، به‌ موجب قوانین مربوطه موجود مکلف‌اند از اغتشاشات بصری، درهم‌ریختگی فضا‌های شهری از خیابان‌ها و کوچه‌ها گرفته تا مبادی ورودی شهرها، از محدوده شهر گرفته تا حریم شهر، از نمای ساختمان‌های شهری گرفته تا تأمین فضای سبز شهری، تدابیر خاصی اتخاذ نمایند.

این تدابیر شامل نظارت بر ساخت‌وساز و جلوگیری از هرج‌ومرج بصری، جلوگیری از مخاطرات و تبعات حاصل از بلایای طبیعی، رفع خطر از بنا‌ها و دیوار‌های شکسته واقع در معابر شهری، جلوگیری از گذاشتن هر نوع شیئی خارجی در بالکن‌ها و ایوان‌های مشرف‌به معابر عمومی شهری و ... می‌شوند.

متأسفانه در طول سال‌های اخیر بی‌ملاحظگی برخی از شهروندان به یک عادت تبدیل‌شده است که مقابله با آن‌ها نیز نیاز به کار فرهنگی طولانی و بودجه و امکانات گسترده دارد.

راه‌حل این مسئله چیست؟

با این وجود، یکی از مشکلات اساسی موجود در شهر‌ها که برنما و سیما و زیبایی شهری سایه افکنده و بر آن اثر نامطلوب و ناخوشایندی دارد و فضا‌های شهری را مخدوش می‌کند؛ اغتشاشات بصری و آلودگی‌های دیداری موجود در اکثر شهر‌های ایران است که عدم نظارت شهرداری‌ها در این خصوص می‌تواند زیبایی شهر‌ها را تحت تأثیر قرار داده و این در حالی است که به‌موجب قوانین و مقررات، شهرداری‌ها متولی و مسئول مستقیم جلوگیری از بروز چنین مشکلات با ساماندهی فعالیت‌ها، اقدامات، سیاست‌گذاری‌ها، طراحی، برنامه‌ریزی و اجرا در راستای بهبود و ارتقای کمی و کیفی سیما و منظر شهری با محوریت سازمان‌های زیباسازی و فرهنگی و همکاری و هماهنگی سایر حوزه‌های شهرداری و دستگاه‌های اجرایی در امر سیمای شهر می‌باشند تا از این طریق آسایش بصری در سطح شهر‌ها را به شهروندان تقدیم نمایند.

استفاده از خرد جمعی، لزوم استفاده از تجارب کارشناسان و اقدامات انجام‌شده در شهر‌های بزرگ، استفاده از تجارب سایر کشور ها، فرهنگ‌سازی و توجیه افراد در خصوص اهمیت مبلمان شهری، برخورد جدی و غیر نمایشی با بر هم زنندگان نظم و نمای بصری شهر، به‌کارگیری مشاوران بادانش هنری، تلفیق اقتصاد و زیبا سازی و ... می‌تواند در کاهش آلودگی‌های بصری و داشتن شهری زیبا و شاد مؤثر باشد. امید است مسئولان نیز در این امر با وحدت رویه و مدیریت یکپارچه زمینه را برای داشتن شهری زیبا، آراسته و فاقد آلودگی‌های بصری فراهم کنند.

*دانشجوی دکتری عمران