عزاداری‌ متأثر از تغییرات اجتماعی است

نشست «تراژدی جهان اسلام» سومین جلسه از سال نهم مجموعه نشست‌های گفت‌وگوی سوگواران با سخنرانی محسن حسام‌مظاهری، مؤلف اثر شامگاه دیروز ۹ مهر برگزار می‌شود.

به گزارش ایکنا، مظاهری در آغاز این نشست گفت: این کتاب در راستای پروژه‌ بررسی مناسک شیعه‌ای است که بنده پیش روی خود از دهه هشتاد داشته‌ام. اساسا در پی آن بوده‌ام که تغییرات آیینی فرمی سوگواری چه سیری را طی کرده و در چه بستری بوده است؟ بنده در پی فهم منطق این تغییرات بوده‌ام.

نویسنده کتاب «تراژدی جهان اسلام» افزود: من عزاداری را به عنوان یک موضوع جامعه‌شناسی بررسی کرده‌ام و از این منظر عزاداری در زمینه‌ای اجتماعی تغییر یافته است. در تعریف بنده عزاداری مناسک ثانویه است. برخی از آیین‌ها رسمی و اولیه و برخی ثانویه‌ و غیررسمی‌هستند. آیین‌ها اولیه توسط خود دین بیان می‌شوند و ضوابط‌شان در متون دینی و شریعت مشخص شده است که کمابیش ثابت و غیرقابل تغییر است. تحلیلی که بنده بیان می‌کنم از منظر جامعه‌شناسانه است هرچند ممکن است از نظر دینی بتوان به آسیب‌شناسی این عزاداری‌ها پرداخت اما از این دیدگاه تغییر جز طبیعت عزاداری‌هاست.

مظاهری ادامه داد: در کنار مناسک رسمی مناسک غیررسمی وجود دارند که برخی از ادیان ظرفیت بیشتری برای آن دارند، اما مذهب تشیع از مذاهبی است که بسیار مستعد شکل‌گیری مناسک ثانویه است. این مناسک توسط دینداران ابداع می‌شود و از این رو متغیرند و از تغییرات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تاثیر می‌گیرند.

وی تصریح کرد: ما در هر دوره‌ای متأثر از شرایط آن دوره خوانشی از مناسک دینی داریم و این بحث اقتضائاتی دارد. اگر ما این فرض را بپذیریم در قبال تغییرات یک موضع منفی و آسیب‌شناسانه نخواهیم داشت و تغییرات در این مناسک ثانویه طبیعی خواهند بود. از منظر اجتماعی تغییر نکردن و تصلب در مناسک ثانویه عجیب خواهد بود. عامه مردم در این تغییرات تأثیر اصلی را دارند و این مناسک محل ابتکار و نوآوری و ابداع دینداران عامه است. تحلیلی که بنده بیان می‌کنم از منظر جامعه‌شناسانه است، هرچند ممکن است از نظر دینی بتوان به آسیب‌شناسی این عزاداری‌ها پرداخت اما از این دیدگاه تغییر جز طبیعت عزاداری‌هاست.

نویسنده کتاب «تراژدی جهان اسلام» با بیان اینکه بنده برای این فرضیه داده‌هایی تاریخی و دینی گرد آورده‌ام، گفت: به عبارتی بنده به یک ضرورت پژوهشی به منابع مستشرقان نگاه کرده‌ام. با توجه به فقدان منابع ایرانی در خصوص جزئیات عزاداری‌ها در دوره‌های تاریخی، سفرنامه‌ها می‌توانند سیر تغییر این مناسک را در طول تاریخ به ما نشان دهند.

مظاهری تصریح کرد: تاریخ ما معمولا تاریخ سیاسی است و ما سنت تاریخ‌نگاری اجتماعی نداشته‌ایم هر چند در لابلای اخبار سیاسی داده‌های پراکنده‌ای وجود دارد. موضوع تاریخ‌نگاری ما مردم نبوده‌اند. با ورود اندیشه‌های جدید نگاه به انسان عوض شده و ما از آن دوره تاریخ‌نگاری‌های اجتماعی را شاهد هستیم.

وی افزود: ما در متون اسلامی داده‌ای از عزاداری‌های شیعه پیش از مشروطه نداریم و اشارات بسیار گذراست و تنها می‌دانیم عزاداری‌هایی وجود داشته است، اما ما در سفرنامه‌های غربیان گزاراشات متعددی داریم. پس از مشروطه نیز در منابع اسلامی و ایرانی از آنجا که عزاداری‌ها وجوهی آشنا بودند، جزئیات بیان نشده‌اند اما سفرنامه‌های غربی چون با پدیده‌های جدیدی مواجه‌ بودند، شرح دقیقی از عزاداری‌ها دارند.

این پژوهشگر اجتماعی با بیان اینکه در برخی از این سفرنامه‌ها تصویر نیز وجود داشته است، گفت: در مقاطع بعدی سفرنامه‌ها ما شاهد عکس‌ها هستیم که بنده حدود ۷۲ اثر تصویری را در این کتاب آورده‌ام. در این کتاب گزارش‌های غربی از دوره شاه‌ طهماسب تا سال ۱۳۸۸ بررسی شده است.

مظاهری تصریح کرد: ما نقطه عطف‌هایی در این گزارشات داریم. آغاز این گزارشات در دوران صفوی نوشته شده است. نقاط عطف تاریخی مورد بررسی در این کتاب عبارت است از تاسیس دولت صوفی، سقوط صفویه، تاسیس قاجار، مشروطه، مدرنیزاسیون رضاشاهی، عزل رضاشاه، اوج‌گیری انقلاب اسلامی و تاسیس جمهوری اسلامی.

وی افزود: در هر فصلی به ترتیب نگارش گزارش آمده و قبل از هر گزارش توضیحی در خصوص گزارش‌گر آمده است و همان‌طور که می‌دانید برخی از این گزارش‌ها متأثر از سنت شرق‌شناسی هستند و ما نمی‌توانیم چشم و گوش بسته به این گزارشات توجه کنیم. خیلی وقت‌ها گزارشات اشتباه داشته‌اند و باید به رویکرد انتقادای به گزارش‌ها برخورد کرد.

نویسنده «تراژدی جهان اسلام» ادامه داد: برخی از سفرنامه‌نویسان به زبان فارسی زیاد آشنا نیستند و وزن واحدی با برخی از سفرنامه‌نویسان آشنا به زبان فارسی ندارند؛ دسته اول اشتباهاتی در پژوهش‌های تاریخی داشته‌اند. میزان اقامت سفرنامه‌نویسان نیز در گزارشات‌شان تاثیر داشته است.

مظاهری افزود: عامل جنسیت نیز در کیفیت گزارش‌ها اثر داشته و حوزه حضور خانم ها محدودتر بوده است. گزارش‌ ایشان از مجالس خاص زنانه جالب توجه است.