مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری

ایده تشکیل مرکزی برای «تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری ایران»، نهادی که در بسیاری از کشورها وجود دارد، در اواخر دولت هاشمی رفسنجانی و در سال های 66 و 67 مطرح شد و در همان هنگام نیز این مرکز تاسیس شد. ساختار این مرکز که زیر نظر رییس جمهور اداره می شد به ترتیب از رییس مرکز و معاونین آن تشکیل شده بود و به طور کلی وظیفه ارایه راهبرد به رییس جمهور در برخی زمینه های مورد پژوهش در معاونت ها نظیر سیاست، اقتصاد و تکنولوژی را برعهده داشت. این مرکز تا کنون دستخوش تغییر و تحولات زیادی شده والبته نقش مهمی را نیز در تحولات سیاسی ایران داشته است.

مرکزی برای تبعیدیان
در ساختار اولیه و در زمان دولت هاشمی رفسنجانی رییس این مرکز موسوی خوئینی ها بود. در اوایل و تا اواسط دولت هاشمی پست های وزارت خانه ها و مراکز مهم دولتی ـ صرفنظر از مراکز اقتصاد که بیشتر در دست چهره های شاخص کارگزاران بود ـ به طور مشترک در دست جناح های راست و چپ بود. اما با افزایش فشار اکثریت راست مجلس بر دولت هاشمی افراد شاخص طیف چپ از پست ها کلیدی کنار زده شدند،طیف فکری چپ ناگزیر به سمت فعالیت های فکری و پژوهشی خود رفتند. 

در این زمان خاتمی از وزارت ارشاد به کتاب خانه ملی و موسوی خوئینی ها، سعید حجاریان و عباس عبدی به مرکز تحقیقات استراتژیک رفتند. موسوی خوئینی‌ها که در دوره میرحسین موسوی از چهره‌های شاخص جناح چپ به شمار می‌رفت و از وجهه‌ای اطلاعاتی ـ امنیتی نیز برخوردار بود در دولت هاشمی رفسنجانی با قدرت گرفتن لابی های جناح راست به خصوص پس از قدرت گرفتن این جناح در مجلس به ریاست ناطق نوری و تغییر رییس قوه قضائیه و روی کار آمدن آیت الله یزدی آرام آرام از عرصه فعالیت ها جدی و کلیدی دولت کنار زده می شد .
پس از پیروزی انقلاب وی رهبر معنوی گروهی از دانشجویان تندرو بودکه در دولت موقت اقدام به تسخیر لانه جاسوسی کردند و بعدها به «دانشجویان پیرو خط امام» شهرت یافتند.

از همان دوران سعید حجاریان، عباس عبدی،محسن کدیور، الهه کولایی و معصومه ابتکار نیز در جریان فکری او بودند.

پس از رحلت بنیانگذار جمهوری اسلامی، و روی کار آمدن دولت هاشمی رفسنجانی، وی سعی کرد تا صرفنظر از پست های کلیدی اقتصادی سایر پست ها را به طور متناسب در بین دو جریان راست و چپ مشترکا توزیع کند.

همزمان با قدرت گرفتن جناح راست در مجلس و فشار روی دولت هاشمی و به تبع آن کنار زدن عناصر اصلی طیف چپ از پست‌های کلیدی دولت، مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری تاسیس شد.

موسوی خوئینی‌ها به عنوان اولین رییس این مرکز انتخاب و با انتخاب وی چهره‌هایی مانند عباس عبدی،سعید حجاریان، محسن کدیور و... در معاونت های مختلف این مرکز فعال شدند.

شاگردان بشیریه و طباطبایی در مرکز تحقیقات
سعید حجاریان در سمت معاون سیاسی خوئینی‌ها به طور جدی به همراه سایر چهره‌های شاخص که از آنها یاد شد تحقیق بر روی پروژه «توسعه سیاسی و جامعه مدنی» که در واقع ترجمانی از ایده دکتر حسین بشیریه بود را دنبال کرد.

این گروه در نهایت حاصل پژوهش‌ها و تحقیقات خود را به هاشمی ارایه دادند که هاشمی رفسنجانی با بی توجهی با آن برخورد کرد.

پس از یک دوره زوال شدید در دوره «چپ زدایی» پس از رحلت امام خمینی(ره)با تحقیقات گسترده جامعه شناختی که در دوره حضور موسوی خوئینی ها در مرکز مذکور انجام شد،با همکاری چهره هایی چون سعید حجاریان و عباس عبدی در زمینه های سیاسی و اجتماعی، شالوده تئوری دوم خرداد عملا شکل گرفت.

طرز تفکری که بر اساس تفکرات حلقه فکری دنباله روی دکتر طباطبائی و دکتر بشیریه در دانشکده حقوق دانشگاه تهران شکل گرفته بود و اینک ترجمانی از آن را سعید حجاریان تحت عنوان «توسعه سیاسی » آماده اجرا کرده بود.

سرانجام در انتخابات دوم خرداد آنچه حاصل پژوهش های اولین تیم مرکز تحقیقات استراتژیک بود و سید محمد خاتمی فضای تبلیغاتی خود را حول آن ساخته بود با استقبال گسترده مردم روبرو شد و به پیروزی رسید.

مرکز تحقیقات در دولت اصلاحات
با روی کار آمدن دولت اصلاحات گستره فعالیت های هاشمی رفسنجانی در مجمع تشخیص مصلحت نظام متمرکز شد و او ساختار اصلی «مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری» را به مجمع تشخیص مصلحت نظان منتقل کرد.

نام مرکز جدید «مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام» شد که تاکنون نیز به فعالیت خود زیر نظر «حسن روحانی» ادامه می‌دهد. البته در مرکز جدید التاسیس مجمع، بعضی از معاونت ها به صورت زیر مجموعه سایر معاونت ها درآمدند.

اما مرکز دیگری با حفظ اهداف مرکز پیشین (یعنی ارایه راهبرد به دولت) در دوره و در بدنه دولت اصلاحات تشکیل شد.

این مرکز «مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری» نام گرفت. در اساسنامه جدید چند معاونت از ساختار قبلی حذف و بعضی نیز به عنوان زیر مجموعه ای از معاونت ها پیشین ذکر شدند.

دکتر محمدرضا تاجیک که تحصیل کرده انگلستان بود به عنوان اولین به عنوان اولین رییس این مرکز انتخاب شد.

هرچند به دلیل عدم تصویب اساسنامه مرکز مزبور تا اواخر دولت اصلاحات عملا این مرکز از معاونت های قدرتمند نظیر آنچه در دولت هاشمی اتفاق افتاد بهره‌مند نبود و جایگاه سیاسی آن در مقابل جایگاه علمی کمرنگ تر شده بود؛ اما حضور چندین پژوهشگر که بیشتر از چهره های علمی به شمار می‌رفتند موجب شد تا راهبردهای موثری در زمینه فعالیت مرکز مزبور به دولت وقت ارایه شود.

مرکز در دولت نهم
پس از روی کار آمدن احمدی‌نژاد، محمدرضا تاجیک که می دانست به طور یقین از ساختار آن مرکز کنار زده خواهد شد از ریاست این مرکز استعفا و به تدریس در دانشگاه شهید بهشتی مشغول شد.

در این زمان عمده نیروهایی که تاجیک جذب این مرکز بود به مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام منتقل شدند.

کسانی که در دولت نهم جذب این مرکز شدند، بر خلاف دوره های قبلی، از وزن سیاسی بالایی برخوردار نبودند یا شخصیت دانشگاهی برجسته ای محسوب نمی شدند و عمده ایشان از چهر های شاخص و فعال در «پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی» بودند.
شاید معروف ترین آنها دکتر محمد ذاکر اصفهانی باشد که وی به عنوان رییس این مرکز وارد عرصه شد. ذاکر دکترای الهیات دارد و مدرک خود را از همان پژوهشگاه گرفته است.

از ابتدای دولت نهم تا کنون وظیفه اصلی این مرکز که در اواخر دولت هاشمی و دو دوره دولت اصلاحات ارایه راهبرد به رییس جمهور بود کمرنگ‌تر شده است.

تولیدات
به طور سنتی از زمان تشکیل این مرکز تا کنون انتشار چندین نشریه در سطح مسئولین و عموم از تولیدات این مرکز به شمار می‌رود،که در واقع ماه عسل تحقیقات و پژوهشگران مرکز هستند.

در ابتدای امر یعنی در زمان ریاست موسوی خوئنی ها تا ابتدا دولت اصلاحات مجله«راهبرد» توسط این مرکز منتشر می‌شد.

راهبرد پس از تاسیس مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص توسط آن مرکز منتشر شد.

اما ماهنامه «برداشت اول» در سطح مسئولین و فصل نامه «برداشت دوم» در سطح عموم از دگر تولیدات مرکز به شمار می رفتند که در زمان ریاست تاجیک به مرکز انتشار آنها آغاز شد.

محتوای برداشت اول از اطلاعات بسیار تخصصی و برداشت دوم از اطلاعات نسبتا عمومی تری برخوردار بود.

پس از ریاست ذاکر اصفهانی، باز هم انتشار نشریات مزبور ادامه یافت،اما جدیت گذشته و محتو آن کمی رنگ باخت و بیشتر در جهت تبلیغ و دفاع از دستاوردهای عملی دولت نهم، فعالیت کرد.