تحلیل گفتمان خطبه های نماز جمعه هاشمی

فرارو- خطبه های نماز جمعه آیت الله هاشمی رفسنجانی در روز جمعه 26 تیر ماه جاری بازتاب های داخلی و بین المللی فراوانی در برداشت وعکس العمل های متفاوتی را برانگیخت.
 
از یکسو افرادی نظیر مدیر مسئول روزنامه کیهان ، دبیر کل حزب موتلفه ، رئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، جانشین نماینده رهبری در سپاه، آیت الله خزعلی و جمعی از نمایندگان مجلس خبرگان به شدت به این اظهارات حمله کرده و نگاه کاملا انتقادی به خطبه های نماز جمعه رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام داشتند و از سوی دیگر افرادی نظیر سید محمد خاتمی ، عماد افروغ ، محمد رضا باهنر ، دکتر مطهری ، مجید انصاری ، دبیر کل جامعه زینب ، جمعی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی و مجلس خبرگان و احزابی نظیر مجمع روحانیون مبارز ، حزب مشارکت و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی از صحبتهای آیت الله هاشمی رفسنجانی استقبال کردند . 

نظر به اهمیت مباحث مطرح شده در خطبه های نماز جمعه 26 تیر ماه ، این مقاله در صدد است که با روش تحلیل گفتمان به واکاوی و تبیین بحث های آقای رفسنجانی بپردازد. در این میان ذکر این نکته ضروری است که در این مقاله به منظور پرهیز از طولانی شدن مطلب از مولفه های مرتبط با تحلیل گفتمان به بررسی چهار شاخص ، مفاهیم کلیدی ، مفاهیم سلبی ، جان کلام متن و پیش فرض های سخنران بسنده می کنیم . 

1 – واژگان
در تحلیل گفتمان توجه به واژگان به کار رفته در متن بسیار ضروری است . اینکه واژگان اصلی ، کانونی و سلبی متن کدامند و موضوع یا مفهوم مورد نظر را مثبت یا منفی توصیف کرده اند ، معرف خط اصلی سخنران است. براین اساس واژگان و مفاهیم کانونی و سلبی سخنرانی آقای رفسنجانی در خطبه های نماز جمعه 26 تیر را می توان به شرح ذیل ذکر کرد: 

1-1- مفاهیم کلیدی
مردم - قانون – جمهوری اسلامی – قدرت مردم - وحدت – اعتماد مردم – مجاهدات مردم – خون شهدا – مناظره – مباحث منطقی – صبر و حلم – یکپارچگی – رقابت احزاب و گروهها – حرکت در جهت اهداف انقلاب اسلامی – سازندگی – همدردی با آسیب دیدگان حوادث اخیر 

2-1- مفاهیم سلبی
تردید – باج خواهی دشمنان – تبلیغات نادرست – سرزنش و شماتت دشمنان – مخدوش شدن اعتماد مردم – کینه – متفرق شدن – تهدید دشمنان – تجاوز از قانون – بحران – فشار و سانسور 

2- جان کلام متن
منظور از جان کلام متن وجه یا معنای کانونی متن است که به عنوان وجه اساسی به خاطر می ماند . این گزاره جمله یا عبارتی است که معنای اساسی متن بدان تکیه دارد و مدت ها پس از مطالعه در ذهن مخاطب می ماند.
 
با این وصف جان کلام سخنرانی هاشمی رفسنجانی در خطبه های نمازجمعه را جمله ((مساله مهم ما این است که اعتماد مردم را که امروز مخدوش شده است بر گردانیم.)) می توان در نظر گرفت. سایر گفتارها و تاکیدات متن با تمرکز بر این گزاره از یکسو به دنبال ایجاد یک پشتوانه نظری ، فقهی و تاریخی برای تبیین ضرورت توجه به مردم در نظام جمهوری اسلامی می باشد و دراین راستا به ذکر تجربیات از زندگی پیامبر اسلام و دیدگاه امام خمینی در این زمینه می پردازد و از سوی دیگر به دنبال ارائه راه حل های مشخص و کاربردی برای برگرداندن اعتماد مخدوش شده مردم می باشد.

3- پیش فرض ها
در بخش تفسیر زمینه متن در تحلیل گفتمان ، توجه به پیش فرضهای متن اهمیت دارد. پیش فرضها افکار قالب و پیش داوری ها ، زیر ساخت استدلال و استنتاج نویسنده یا گوینده را شکل می دهد بنابراین شناخت پیش فرضها تحلیل گر را قادر می سازد به لایه های زیرین یا اهداف واقعی سخنران پی ببرد. با این وصف پیش فرضهای اصلی آقای رفسنجانی در متن مورد بررسی که عینا از صحبتهای ایشان اخذ شده است به شرح ذیل عنوان می گردد :

1- جمهوری اسلامی یک لفظ تشریفاتی نیست و جمهوریت و اسلامیت هر دو باید با هم باشند. 

2-از لحاظ قانون اساسی همه چیز کشور ما به دست مردم است. 

3- مبنای فقهی امام خمینی این بود که حکومت اسلامی بدون حضور مردم نمی شود و اگر مردم راضی نباشند حکومت اسلامی نخواهد بود. 

4- انقلاب اسلامی چه می خواست؟ امام می فرمایند آن چه من می خواهم بدست آوردن دل مردم است. 

5--سر وکار پیغمبر اسلام در جامعه خود نه با زور بود و نه با قدرت بلکه با مردم بود. 

6- پیامبر همواره در دوران حیات شان مراقب بودند هیچ حقی از افراد جامعه اسلامی ضایع نشود. 

7- پیامبر اسلام در سایه اتحاد پیروزی های عظیمی را کسب کرد. 

8- در این انتخابات اگر مشکلاتی پیش نمی آمد ما در 30 سالگی انقلاب بهترین گام را در جهت تحقق جمهوری اسلامی بر می داشتیم.
 
9- تبلیغات نادرست و عمل نادرست صدا وسیما باعث شد بذر تردید در دل مردم به وجود آید. 

10- بخش زیادی از مردم فهیم و عالم کشورمان می گویند ما تردید داریم. 

11- اعتمادی که مردمی را با آن وسعت وارد میدان انتخابات کرد ، مخدوش شده است. 

12- اگر عمل در چارچوب قانون و باز شدن راه مذاکره ، مناظره و مباحثه را بپذیریم ، در مدت کوتاهی به اقناع می رسیم. 

13- به خاطر در زندان بودن افرادی به این نام (منظور مسائل پس از انتخابات) ، دشمنان ما را شماتت می کنند ، به ما می خندند و برای ما نقشه می کشند. 

14- مراجع را باید کنار خودمان حفظ کنیم و به آنها متکی باشیم. 

15- خیابانهای پر از نیروهای حامی امام و معتقد ، دولت مغرور و متکبر پهلوی را که آن موقع از شرق و غرب کمک می گرفت ، سرنگون کرد.

باید توجه کرد که سخنرانی هاشمی رفسنجانی در شرایطی ایراد می شود که فضای سیاسی اجتماعی کشور به شدت تحت تاثیر مسائل پیش آمده پس از انتخابات و اعتراضهای مردمی و مواضع انتقادی مهندس میر حسین موسوی ، شیخ مهدی کروبی و تا حدی کمتر محسن رضایی کاندیداهای انتخابات دهم ریاست جمهوری، به مسائل پیش آمده در این انتخابات است. 

در فضای بین الملی نیز حوادث ایران بازتاب بسیار گسترده ای داشته است و رهبران کشورهای مختلف همراه با شبکه های خبری جهانی و مطبوعات مطرح بین المللی نسبت به تحولات ایران واکنش نشان داده اند.
 
رفسنجانی نیز پس از یک سکوت بی سابقه نسبت به مسائل پس از انتخابات در میان حساسیت فراوان داخلی و خارجی برای ایراد سخنرانی به عنوان خطیب موقت جمعه تهران به دانشگاه تهران آمده است.
 
در این شرایط هاشمی رفسنجانی با تشریح و تبیین نحوه عملکرد پیغمبر اسلام در توجه به حقوق مردم و تلاش ایشان برای ایجاد اخوت بین مسلمانان و تاکید بر اینکه پیروزی های پیامبر عظیم تنها در سایه اتحاد بوجود آمد و سرو کار پیامبر با مردم بود نه با زور و قدرت ، مشی و عملکرد حضرت محمد (ص) را به عنوان ملاک و مبنای نظام جمهوری اسلامی بیان می کند و با پافشاری بر اینکه باید جلوی سوء استفاده و طمع ورزی دشمنان را گرفت بر ضرورت اتحاد ، پرهیز از تفرقه و زدودن کینه ها تاکید می کند. 

هاشمی رفسنجانی سپس با ارائه این تحلیل که مردم جایگاه اصلی را در نظام جمهوری اسلامی دارند برای مشروعیت سازی و اثبات ادعای خود در این زمینه به ذکر برخی روایات و احادیث معتبر، تحلیل و تبیین زندگی و عملکرد پیغمبر اسلام و همچنین بیان برخی فرمایشات امام خمینی همراه با تبیین دیدگاه های ایشان نسبت به نقش و جایگاه مردم در نظام جمهوری اسلامی می پردازد و صراحتا بیان می کند مبنای بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران این بوده است اگر مردم راضی نباشند حکومت اسلامی ، نخواهد بود. 

رئیس مجلس خبرگان رهبری سپس در این چارچوب تحلیلی به عنوان گزاره کانونی سخنرانی خود به اهمیت ضرورت باز گرداند اعتماد خدشه دار شده مردم می پردازد و پیشنهادهای 6 گانه ای را بیان می کند که برخی از آنها نظیر آزادی مطبوعات و رسانه ها و ایجاد فضای باز برای ارائه منطقی بحث ها ، در زمره حقوق اساسی شهروندان است که صریح و شفاف در قانون اساسی جمهوری اسلامی به آنها تصریح شده است و جزو آرمانهای انقلاب شکوهمند اسلامی در سال 57 بوده است. 

بحث پایبندی همگان اعم از حاکمیت ، نیروهای انتظامی وامنیتی و مردم و معترضان به قانون ، دیگر نکته محوری پیشنهادهای هاشمی رفسنجانی می باشد که این مورد تقرییبا با استقبال همه جریانات روبرو می شود. 

یکی دیگر از پیشنهادات رفسنجانی بحث آزاد کردن بازداشت شدگان اخیر بود که در بین آنها شماری از چهر ه های برجسته سیاسی نظیر مهندس بهزاد نبوی ، دکتر امین زاده ، دکتر میردامادی ، دکتر رمضان زاده ، دکتر تاج زاده ، سعید حجاریان ، مهندس صفایی فراهانی و محمد عطریان فر نیز حضور دارند.
 
به نظر می رسد این پیشنهاد هاشمی رفسنجانی ناظر به سخنان چندی پیش رهبری نظام خطاب به دول خارجی بوده باشد که مسائل درون ایران را یک دعوای خانوادگی تحلیل کرد. بر این اساس بدیهی است که اگر این صحبت رهبر انقلاب که مسائل درون ایران یک دعوای خانوادگی است، ملاک عمل باشد، هیچ ضرورتی برای بازداشت برخی از افراد که در زمره مسئولین نظام جمهوری اسلامی در سالیان پیش بوده اند نمی باشد و رفسنجانی نیز با این پیشنهاد نشان می دهد که به این نکته مورد تاکید رهبری توجه هوشمندانه ای داشته است.
 
نکته جالب در این خصوص این است که روز سه شنبه 30 تیر برخی رسانه و خبرگزاری ها به نقل از یکی از فرماندهان ارشد سپاه (سردار یدالله جوانی) اعلام کردند که برای بازگرداندن و ((بازسازی اعتماد مردم )) باید اعترافت بازداشت شدگان از صدا و سیما پخش شود.
 
همانگونه که مشخص است پیش فرض این دیدگاه ارائه شده از سوی سپاه پاسداران نیز این است که اعتماد مردم خدشه دار شده است. لذا این رویکرد ارائه شده از سوی سپاه تا آن جا که به خدشه دار شدن اعتماد مردم مربوط است دقیقا منطبق با تحلیل رفسنجانی از وضعیت فعلی کشور است که ناظر به خدشه دار شدن اعتماد مردمی است.
 
اما تفاوت این رویکرد سپاه پاسداران با دیدگاه رئیس مجلس خبرگان از آنجا نشات می گیرد که این فرمانده سپاه و جمعی از همفکران ایشان بر این باورند که برای بازسازی اعتماد باید اعترافاتی که به گفته آقای جنتی از بازداشت شدگان(( گرفته شده است )) ا ز صدا وسیما پخش شود.
 
اما آیت الله رفسنجانی به عنوان یک مبارز قبل از انقلاب که طعم تلخ  زندانهای ستمشاهی کشیده است ، بدرستی می داند بر فرض اینکه از افرادی نظیر بهزاد نبوی ، سعید حجاریان ، محسن میردامادی ، عبدالله رمضان زاده ، محمد عطریانفر ، محسن امین زاده ، مصطفی تاجزاده ، محمد قوچانی و..  اعترافاتی نیز گرفته شود ، این اعترافات بیش از آنکه از اعتراف کنندگان اعتبارزدایی کند از مجموعه ای که از این افراد اعتراف گرفته است اعتبار زدایی خواهد کرد و روند خدشه دار شدن اعتماد مردمی را سرعت و شدت بیشتری خواهد داد، لذا رئیس مجلس خبرگان پیشنهاد می کند برای بازگرداندن اعتماد مردم باید فضا را باز کرد ، بازداشت شدگان را آزاد کرد و از آسب دیدگان دلجویی کرد .

د- نتیجه گیری
هاشمی رفسنجانی به عنوان یکی از چهره های برجسته نظام در گفتمان این متن در تلاش است تا تاثیر مثبت بر مردم که در تحلیل وی نقش اصلی در جمهوری اسلامی را دارند داشته باشد. 

نگاهی به گروه واژگان کانونی این متن بیانگر این واقعیت است که آیت الله رفسنجانی در این متن به مردم ،قدرت مردم ، جایگاه مردم و پایبندی اجزای حکومت و مردم به قانون توجه ویژه دارد. از سوی دیگر دقت در مفاهیم سلبی بیانگر این است که سه دغدغه اصلی آقای رفسنجانی ، خدشه دارشدن اعتماد مردم ، سوء استفاده دشمنان از این وضعیت و تفرقه بین مردم می باشد. 

بررسی پیش فرض ها و جان کلام این متن مشخص می کند این گفتمان با ارائه تحلیل از زندگی و گفتار و کردار پیامبر اسلام و مبنای فقهی اندیشه های بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ، بر آن است تا تاکید کند (( حکومت اسلامی بدون حضور مردم نمی شود)) و لذا بدست آوردن دل مردم یک هدف اصلی در انقلاب اسلامی بوده است. هاشمی رفسنجانی در این راستا با اشاره به اینکه در فضای ایجاد شده پس از انتخابات اعتماد مردم قدری مخدوش شده است ، پیشنهادهای 6 گانه ای را برای خروج از آنچه وی ((بحران )) می خواند ارائه می دهد. 

در خصوص تاثیر پذیری گفتمان این متن از دانش زمینه ای باید عنوان کرد که این گفتمان با تاثیر پذیری از فضا و زمینه اجتماعی به موارد زیر نیز توجه دارد : 

الف - ممانعت از سوءاستفاده دشمنان با توجه به فضای بین المللی ایجاد شده پس از مسائل بعد از انتخابات 

ب- آرام کردن فضای سیاسی، اجتماعی با پرهیز از سخن گفتن با زبان تحقیر و تهدید با مردم و ارائه یک نگاه حداقلی به مطالبات معترضان 

ج- تلاش برای ترغیب جامعه به ضرورت متحد بودن مردم و زدودن کینه ها 

د- از بین بردن خط تبلیغاتی که تلاش دارد به اختلاف مسئولین ارشد نظام دامن بزند. در این خصوص توجه به دو نکته ضروری است . 

اول اینکه تاکید چند باره آقای رفسنجانی بر ضرورت وحدت دقیقا در راستای اظهارت رهبری نظام در روز 13 رجب بوده است که ضمن تاکید بر ضرورت وحدت ملت صراحتا از موفقیت دشمن در ایجاد تفرقه بین مردم سخن گفت.(( در همين قضاياى انتخابات پرشور بيست و دوى خرداد كه يك حركت عظيمى از ملت ايران بود، كار بزرگى انجام گرفت. اين حضور چهل ميليونى تقريباً در پاى صندوقهاى رأى، يعنى نسبت هشتاد و پنج درصدى كسانى كه ميتوانستند شركت كنند، در دنيا جزو رقمهاى بى‏نظير است.
 
اين خيلى براى ملت ايران آبرو ايجاد كرد، خيلى اقتدار براى اين ملت بزرگ آفريد؛ براى انقلاب آبرو شد؛ نشان داد كه انقلاب بعد از گذشت سى سال، اينجور قدرت و توانائى به صحنه آوردن مردم را دارد. دشمنان دست به كار شدند، بين مردم اختلاف بيندازند، تا حدودى هم موفق شدند. ليكن ملت بايد حركت دشمن را خنثى كند ."سخنرانی رهبری- رجب"13.)) 

ثانیا به نظر می رسد ارائه پیشنهاد آزادی بازداشت شدگان نیز در چارچوب تحلیل رهبری از خانوادگی بودن دعوا در جمهوری اسلامی بوده است. (( سياست نظام جمهورى اسلامى، سياست روشنى است. رقابت در بين نامزدهاى رياست جمهورى به نگاه ما، به عقيده‏ى ما، يك رقابت درون‏خانوادگى است، گاهى به عصبانيت هم ميكشد. دو برادر هم ممكن است داخل خانواده در مقابل هم قرار بگيرند. "سخنرانی رهبری-13 رجب ")) 

نکته آخر اینکه گفتمان رفسنجانی در این متن از یکسو حاوی دغدغه ها ، نظریات و پیشنهادات رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام برای بازگرداندن اعتماد مردمی با در نظر گرفتن ملاحظات مختلف و رویکرد حداقلی به خواسته های معترضین است و از سوی دیگر شامل تلاش ایشان برای همراهی سایر بخشهای نظام با این گفتمان است. 

روزبه کردونی