چهارشنبه‌سوری؛ آئینی که آسیب شد

فرارو - چهارشنبه‌سوری آیینی برای شروع آیین بزرگتر نوروز است. این آیین با گذشت سال‌ها و در پی تغییرات بدل به آنچه شده که امروز ما با آن روبرو هستیم؛ وجود نوعی تناقض نسبت به روزی که یک آئین باستانی و با ارزش است و نیز روزی که علاوه بر خطرات مواد محترقه با پیچیدگی‌ها و آسیب‌های زیادی همراه گشته است.

یک انسان‌شناس می‌گوید: "اگر نهادهای اجتماعی رسمی مواجهه‌ای منطقی و متعادل با این آیین داشته باشند و به جای سرکوب، حذف و تخریب چهره آن، تصویری مثبت و مناسب‌ از آن ارائه کنند، قطعا آسیب‌هایی که در پیرامون این آئین رخ می‌دهند کمتر خواهد شد."

دکتر جبار رحمانی – انسان‌شناس و عضو شورای مرکزی انسان‌شناسی و فرهنگ - در گفتگو با فرارو، در ابتدا و در تعریف آیین باستانی چهارشنبه سوری گفت: "چهارشنبه‌سوری" یک نوع آیین تطهیر پایان سال است که در بطن آن نوعی قدرت اساطیری آتش در تطهیر یا نشانه تطهیر بودن دیده می‌شود. این مساله نه تنها در ادیان باستانی، بلکه در ادیان ابراهیمی نیز وجود دارد که داستان آتش و حضرت ابراهیم از نمونه‌های آنست. در دوره زمانی این آیین، چندین آیین دیگر نیز انجام می‌شود، زیرِ آیین‌های سنتی مهمی از جمله چهارشنبه‌سوری، در بطن خود دارای مجموعه‌ای از آیین‌ها برای بخش‌های مختلف جامعه (برای کودکان، جوانان، تازه عروس‌ها و داماد‌ها، مسن‌تر و...) است.


رحمانی همچنین در ادامه گفت: از سوی دیگر چهارشنبه‌سوری آیینی است که در مجموعه آیین‌های سالانه فرهنگ ایرانی معنا پیدا می‌کند. از یکسو فی نفسه یک آیین و از سوی دیگر مقدمه‌ای بر آیین بزرگ نوروز و تحویل سال است. این نوع آیین‌ها ریشه در باورهای دینی دارند و بر مجموعه‌ای از اعتقادات دینی بنا شده‌اند. البته این آئین امروز به یک جشن فرهنگی تبدیل شده‌ و بی‌مهری‌های چند دهه اخیر به این آیین سبب شده آگاهی عمومی مردم از حکمت درونی این نوع آیین‌ها هرچه بیشتر کاهش و تقلیل پیدا کند. باید دقت کرد که در جهان سنتی، آیین‌ها صرفا مجالی برای تفریح نیستند، ‌آن‌ها کارکردهای متعدد و متنوعی دارند که از تفریح و سرگرمی شروع شده و به بازتولید ارزش‌ها و اخلاقیات و باورهای جامعه ختم می‌شود.

این انسان‌شناس درباره تغییرات رخ داده در رابطه با این آئین در سال‌های اخیر اظهار کرد: وقتی آیین‌ها زمینه‌های اعتقادی و ارزشی خاص خود را در جامعه از دست بدهند و فرآیندهای اجتماعی‌ای که زمینه آگاهی‌بخشی و گسترش فرهنگ صحیح این آیین‌ها هستند سرکوب شوند، این آیین‌ها عملا دچار یک نوع تغییر محتوایی و ضمنی شده و‌ به یک رسم ساده تبدیل می‌شوند. درنتیجه کارکردهای آن‌ها به حداقل کاهش یافته و در ‌‌نهایت به فضایی برای شادمانی جوانان تبدیل می‌شوند.

رحمانی با تشریح وضعیت جدید برخورد با این آئین گفت: وضعیت جامعه در این زمینه، ‌اندکی بغرنج است، ما از یک‌سو با تداوم این آیین و استقبال مردم از آن مواجه هستیم واز سوی دیگر با رفتارهای آسیب‌زا در آن مواجهیم. این تناقضِ استقبال و آسیب‌زایی ناشی از برخورد نادرست مدیران فرهنگی با این آیین و عدم توجه و ترویج رفتارهای صحیح فرهنگی در آن است. سیاست‌گذاری ناصحیح در باب آیین‌ها، سبب خروج آن‌ها از وضعیت تعادل و آرام می‌شود و پتانسیل رفتارهای آسیب‌زا را در آن‌ها ایجاد می‌کند.

این انسان‌شناس با اشاره به اینکه چهارشنبه‌سوری زمانی برای ایجاد فضای شادمانی و هیجان است، توضیح داد: یکی از نیازهای هر جامعه، وجود فضاهایی برای شادمانی و هیجانی شدن جامعه و بالاخص نسل جوان است. در جامعه ما فرصت‌های جمعی و عمومی برای این نوع تجارب به شدت محدود شده‌اند. در نتیجه در اندک فرصتی که پیش آید، با نوعی آتشفشان یا انفجار هیجانات مواجه هستیم و حجم انبوهی از انرژی مردم در این فضای محدود قرار است تخلیه شود. خود این وضعیت، شرایط آسیب زایی را ایجاد می‌کند. باید دقت کرد سیتسم‌های اجتماعی، در ‌‌نهایت کنترلی درونی را بر این نوع آیین‌ها اعمال می‌کنند که آسیب زا نباشند، اما ایجاد عدم تعادل در نظام آیینی جامعه بواسطه سرکوب برخی آیین‌ها، زمینه‌ای می‌شود برای رشد کژکارکردهای آن‌ها.

دکتر جباری با انتقاد از برخورد سرکوب‌گرانه با این آئین به‌جای مواجهه منطقی با آن در ادامه اظهار کرد: اگر نهادهای اجتماعی رسمی مواجهه‌ای منطقی و متعادل با این آیین داشته باشند و به جای سرکوب و حذف آن و در ‌‌نهایت تخریب چهره این آیین، به دنبال ایجاد تصویری مثبت و مناسب‌تر برای جامعه باشند و آیین را به سمتی که برای جامعه کارا‌تر باشد هدایت کنند، قطعا آسیب‌هایی که رخ می‌دهند به حداقل ممکن تبدیل می‌شوند. ضمن اینکه به بهانه چند افتاق آسیب زا، نیم توان یک آیین را در کل کشور تعطیل کرد، همچنان که به بهانه چند تصاوف مرگبار نمی‌توان همه ماشین‌ها را از جامعه جمع کرد.

وی در انتها و در تحلیلی انسان‌شناختی گفت: هرچه بیشتر مردم را متوجه منطق درونی این آیین‌های سنتی کنیم، ‌می توانیم بر رشد پیامدهای مثبت آن‌ها و همچنین ایجاد زمینه مناسب برای اثربخشی بیشتر آن‌ها موثر باشیم. از این منظر ارائه الگوهای مثبت رفتارهای آیینی و ایجاد بستری برای رواج آن، بسیار بهتر از سرکوب اشکالی که به ظن ما نامناسب‌اند، هست.